İbni Arabi'nin elinde dinden ayrışan tasavvuf

İbni Arabi’nin /../ düşüncesi hem İslâm tasavvufunda, hem bütünüyle İslâm düşüncesinde çok derin izler bırakmış, bilhassa tasavvufta büyük bir dönüm noktası olmuştur. Buna karşılık getirdiği yenilikler dolayısiyle gerek sünnî ulemâ gerek bazı sünnî süfîler tarafından sert tenkitlere uğramıştır. Gerçekten, onun panteist felsefesi o zamana kadar esas itibariyle ahlâkî ve psikolojik neticelerle ilgili olan tasavvufu bir metafizik sistem hâline getirmiş, böylece süfılik kendi başına hakikatler peşinde gezmek itibariyle dinden ayrı bir sistem olmuştur. Bu noktada Muhyiddin İbni Arabî, Gazâlî’nin zıt kutbunu temsil etmektedir. Gazâlî’de tasavvuf, Kur’ân ve Sünnet’in getirdiği hakikati sübjektif tecrübe hâlinde yaşamanın bir yolu idi; Muhyiddin’de Kur’ân ve Sünnet hakikatin ancak bir parçasıdır ve sûfî kendi başına hakikatlere erebilen insandır. Nitekim Muhyiddin’in İslâm’a bakışı yirminci yüzyılda "ebedî felsefe" denen görüşe mensup batılı mütefekkirlerin bakışına benzemektedir. Bunlara göre İlâhî hakikat tarihin çeşitli devrelerinde çeşitli yerlerde, muhtelif kimseler tarafından tebliğ edilmiştir. Hazret-i Muhammed’in tebliği hakikattir, ama meselâ Buda’nın, Konfiçyüs’ün vb. tebliğleri de hakikattir.