İlim teriminin Fuzulî'nin mensup bulunduğu kadîm hikemî kültüründeki mânâsı

Terim olarak ilmin ise, Fuzulî'nin mensup bulunduğu kadîm hikemî kültürümüzde pek çok anlamı mevcuttur. Bu anlamları, içeriklerine fazla girmeden şöyle sıralayabiliriz. Öncelikle ilm, yaygın ve birlikte kullanılan üçlü bir anlama sahiptir: (i) idrâk, (ii) mesâil(araştırma soruları/ sorunları) ve (iii) meleke(sürekli/kalıcı yetenek). Bu üçlünün yanında, yine birlikte kullanılan, yer yer bir önce¬kiyle çakışan, beşli bir anlamı daha vardır: (i) mesâil, (ii) tasdik bi-el-mesâil(sorulara/sorunlara ilişkin yargı), (iii) meleke bi-el-mesâil(sorulara/sorunlara ilişkin yetenek), (iv) mevzû(konu) ve (v) mısdakı dördünü muhtevi küllî mefhum (ilk dört anlamı içeren tümel kavram). Öte yan-dan, ilm'in meşşaî filozoflarca verilen, "hudûr/husûl suret el-şey inde/fî el-akl"(Akıl'da hasıl olan şey'in sureti) ya da "intiba' suret el-şey fî el-akl"(Akıl'da şey'in suretinin izlenimi) gibi yaygın bir tanımı söz konusudur. Bu tanımda bile İbn Sînâcı düşünürler arasında ayrıntıda pek çok tartışma mevcuttur. Kelamcılar ise, bu tanıma, ortaya çıkardığı vucûd-ı zihnî(zihnî varlık) sorunundan dolayı karşı durmuşlardır. Elbette bu durumun, sûret'in, dolayısıyla vucûd-ı zihnînin meşşaî kozmoloji-metazifikteki akl-ı faal ve ittisal sorunuyla ciddi bir ilişkisi vardır. Bu çerçevede, daha üst bir kavramsallaştırma olan, mahiyetin/suretin üçlü, mutlak(lâ-bi-şart-şey), mücerred(bi-şart-lâ-şey/soyut) ve muhtelit(bi-şart-şey/karışık) bölümlemesiyle de hesaplaşılması gerekir. İlm kavramının ayrıca, kadîm felsefedeki mekûlât(kategori) anlayışına göre verili tanımlarıyla da karşılaşılır: İlm muhtelif okullar arasında ya keyfiyet(nitelik) ya izâfiyet(görelilik-ilişki) ya da infial(edilgi) kategorisinden kabul edilir; bu da pek çok değişik ilm anlayışını üretir. Nitekim, özellikle, meşşaî kozmolojinin tadil edildiği ve faal akıl vurgusunun zayıfladığı ortamda, XIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, İslâm Medeniyetinde ilmin tanımı konusunda çeşitli risalelerin yazılması bu arayışın şiddetine işaret eder.