roman

Romandan Ne Anlarız? Eski nesillerle yeniler arasındaki bu fark, dünkü romanla bugünkü roman arasında da var. Düne kadar "roman" sözünden ne anlıyorduk? Zannederim ki şuna yakın bir şey: Ayrı ayrı seciyeleri haiz birkaç insan. Bunlar arasında, ya büyük hırsların ve şiddetli meyillerin çarpışması ile yahut geçici birçok hevesler ve imâlar tesiri ile cereyan etmiş, az veya çok hakikî bir vak'a. Sonra bu vak'aya mekân olan yerler. Ev veya sokak, bahçe veya kır. Rengârenk tasvirler! Sonra kahramanların geçirdikleri ruhî değişmeler: Tahayyüller, tasvirler, ümitler, tereddütler, kararlar, şuurun sıcak balmumuna mühürlerini basan ve hafızada birçok donuk kabartma halinde kalan mazinin izleri, hatıralar ve birkaç mülâhazayla karışık türlü türlü hisler, heyecanlar, filân. Ve nihayet bütün bu "tip", "dekor", "hareket", Vak'a", "entrika", "tahlil ve tasvir" unsurlarının mükemmel ve musanna bir terkibi ki, buna da tahkiye deniyordu. Eğer bu insanlar ve ika kudretini haiz oldukları bu v'ak'alar, bizim kendi tecrübelerimizle pek zıt olmayan bir tahakkuk ihtimali ile hayatı aksettiriyorlar ve bizi kolayca inandırıyorlarsa bunlara hakikî (realist) roman diyorduk; yok, imkân âleminin pek fazla dışarısına çıkarak, şeniyetleri tarif derecesinde mübalâğa edecek kadar hayalî bir taklitle hayatı aksettiriyorlarsa romantik hayalî roman olduklarına hükmediyorduk. Ve az çok hepimiz, bir roman tenkidi yapmak istediğimiz vakit vak'asının hayata mutabakatını, kahramanlarının seciyelerinde psikolojik seyrin doğruluğunu, tahlildeki nüfuzu ve tasvirdeki bekâreti, nihayet roman tahkiyesinin terkibindeki isabeti araştırıyorduk.

- Sanatın ve ilmin birleşmesine mi taraftarsınız? - Hayır! Bu ikisi birleştiği zaman, sanattan ve ilimden ziyade felsefeye yakın bir idrak doğar; sanatkârın sezişiyle âlimin kontrolünü birleştiren bir felsefî idrak doğar, ki ne sanat, ne de ilim budur. İkisinin de vasıtalarını ve metodlarını ayırmaya mecburuz: Sanatın sezme, çakma, kapma, toplama vasıtası ruhun -seziş ve zekâ- bütünüdür; ilmin araştırma, bulma, ayırma, deneme ve kanunlaştırma vasıtası tahlilî düşüncedir. Fakat ikisinin de itiraf edilmiş veya edilmemiş tek hedefi var: Anlamak. Sonra ikisi de kendi esaslı metodunu yardımcısı olarak ötekinin vasıtasına muhtaçtır. Sezişsiz bir ilmî buluşa, az veya çok tahlilsiz bir romana, hattâ bütün terkibi vasıflarına rağmen tahlil süzgecinden geçmemiş bir şiire tesadüf edemezsiniz. Romana tabiat bilgilerinin metodunu uydurmak isteyen Zola'nın en büyük talihsizliği, sanatla ilim arasındaki hedef akrabalığını metod birliğine kadar götüren bir ifratın kurbanı olmasıydı.