Mistik Ve Matematik Düşünce

Birinci Dünya Harbi'nden sonra "mistik" kelimesi günlük gazete edebiyatına geçecek kadar yaygın mânâlar kazandı. Avrupa basınında "hürriyet mistiği", "devlet mistiği", "proletarya mistiği" gibi tabirlere rastlanıyordu. Bu kullanış bir aralık bize de sıçradı. Mistisizm, Arapça karşılığı olan "tasavvur kelimesinden daha geniş bir mânâ taşır. Tasavvuf, mahsusat (duyular) âleminden sıyrılıp (masivadan tecerrüt edip) aklın tavassutuna muhtaç olmadan hads (sezgi) yoluyla Allah'a yaklaşmak (vasıl-ı kurbullah olmak) veya Allah'ta kaybolmak (fena fillâh olmak) demektir. Mistisizmin de dinî mânâsı budur. Felsefî mânâsı, insan ruhunun doğrudan doğruya (vasıtasız) ve mahrem olarak varlığın prensibi ile birleşebileceğine ve bu birleşmenin, normal bilgiye yabancı bir yaşama tarzı ve bilgi tarzı tesis edeceğine inanmaktır. Bu düşünceye göre, dışarı dünyadan aldığımız imajlar ve aklın muhtevası olan kavramlar (mefhumlar) bize gerçeği vermezler; mahsus (beş duyu ile idrak edilen) dünyanın perdesini açmak ve onun ardındaki büyük nura kavuşmak lazımdır. Mistik felsefeden aldığı ilhamla (mistik düşünce) daha geniş mânâlar kazanmıştır. Intuitif (sezgi yolu ile elde edilen) düşünce ile karışır. Mesela (proletarya mistiği)| dendiği zaman, işçi sınıfına, akıl ve muhakeme yolu ile değil, sezgi ve duygu yolu ile inanmak ve bağlanmak mânâsı kasdedilmiştir. Mistik felsefeden aldığı ithamla (mistik düşünce) daha geniş mânâlar kazanmıştır. İntuitif (sezgi yolu ile elde edilen) düşünce ite karışır. Mesela proletarya mistiği) dendiği zaman, işçi sınıfına, akıl ve muhakeme yolu ite değil, sezgi ve duygu yolu ile inanmak ve bağlanmak mânâsı kasdedilmiştir. Mistik felsefe ve daha geniş manâsıyla mistik düşünceden başka bir de (mistik tecrübe) vardır ki, Allah'ı veya varlığın prensibini sezmek için vecd (extase) halinde kendinden geçmektir. Bu bir felsefe veya düşünce değil "hâl"dir. Mistik düşüncenin zıddı, "discursif = muhakeme gibi zihin ameliyeleri yolu" ile düşünce, lojik ve matematik düşüncedir. Mistik düşünce, sezgi yolu ile, düşünmeden inanır, sonra bu inananı deliller tedarik etmek için muhakeme eder. Lojik düşünce evvela müşahede ve muhakeme eder, sonra inanır. Modern mistik düşünce sezgi ile akıl telife ve ikisinin paralel (muvazi) hareket etmesine çalışmıştır. Doğu (Şark) düşüncesinin karakteri, imanı akıldan önceye alan mistik davranıştır. Türk Düşüncesi mistik ve matematik düşünceleri kavuşturan modern mistik düşüncenin organıdır. XX. Asır Avrupasını maddeci asırlardan: ayıran farklardan biri bu olduğu gibi, bugünkü Doğu düşüncesini dünkünden ayırması lazım gelen fark da budur. Türk Düşüncesi, Aralık 1957, Ocak 1958