Doğuyu Batıyı bilmeliyim. Eski uygarlıkları derinlemesine incelemeliyim. Yükseliş ve düşüşlerin sebeplerini derinden derine araştırmalıyım. Allah'ın insanoğluna en büyük nimeti olan İslâm inanç ve medeniyetine mensup olan bir toplum nasıl olur da bugünkü acıklı duruma düşer? Bunun mutlaka bir veya bir çok sebebi vardır. Bunu bilmeliyim. İşte bütün bu konuları incelemekte ilim benim rehberim olacaktır.

Farisiler (İslam'ı kabul ettikten) yüzyıllarca sonra bile kendilerinin diğer insanlardan üstün oldukları inancını kaybetmezler. Fırsat buldukları her konumda da bunu açığa vururlar. Kadisiye'de, Sa' d b. Ebi Vakkas'ın komutasındaki İslam ordularının karşısına Küfür ordusunun komutanı olarak Rüstem çıkar. O, o gün ve o şartlar altında küfrün temsilcisi ve başıdır. Müslümanlar bunu böyle bilip ona göre davranırlar. Ancak 3 yüzyıl sonra, Kitabına besmele ve dualarla başlayan, Müslüman olmakla övünen Firdevsi, Rüstem'i örnek kahraman, yüce şahsiyet olarak anmaktan çekinmez. O, meşhur şiirleriyle eski Fars kimliğini koruma ve canlandırma görevini üstlenip, bunu görev bilerek çalışmalarına devam eder. Hatta şu bile söylenebilir ki, Fars'ın mahalli gelenek ve göreneklerini bir bütün haline getirip sistemleştirme işini, İslam rengi altında başarmaya çalışır ve başarır da. Böylelikle sistemli, bütün bir Fars kültürü oluşur.

" İnsanlar, diye seslendi. ... İnsanlar, dedi yeniden. ... Ey cemaat-i müslimîn, dedi, bekledi. ... Ey cemaat-i müslimîn ve gafilîn.. ... Sizler nasranî misiniz? diye sordu ... Yoksa mecusî misiniz? dedi adam ... Hangi millettenseniz? diye sordu adam, gözlerini kalabalıkta dolaştırarak. ... Şimdi namazdan çıktığınıza göre İslâm milletindensiniz, dedi adam bakışlarını o belirsiz, bilinmeyen noktadan ayırmayarak. Ve devam etti: Ama bunu ispat edebilir misiniz? Siz buraya, camiye namaz kılmaya geldiğinize göre İslâma uyan insanlarsınız? Fakat hani İslâmınız? ... Allah celle celâluhû ...sizden öncekileri niçin helak etti biliyor musunuz? dedi, çünkü onlar kâfirlere benzemeye başlamışlardı. Kardeşlerim! ... içinizdeki İslâm'ı gösterin. Çünkü İslâm, sizin üzerinizde görünmek ister. İman gizlidir, İslâm açık. İman kalbdedir, İslâm zahirde. İslâm şeriatsa, şeriat sizin amellerinizde görünmek ister. Yaşlı adam sustu gene. Sözlerinin anlaşılıp anlaşılmadığını irdelemek istiyor sanki. Ama susması çok kısa sürdü. Yeniden konuştu: Söz çok, ama sözlerle oyalanacak vakit yok. Hani amelleriniz? Benim gibi zamanın uzaklarından gelmiş bir garip sizi şu halnizle görse, vallahi size müslümanlar demezdi. Sizler namaz kılan nasranîlere benziyorsunuz. Namaz kılıyorsunuz ama görüşünüz nasranîlere gibi. Kardeşler! Dışı kâfire benzeyen insanın içi de ona benzemeye başlar. Söz çok, ama uzatmaya gerek yok. Dönüş yakındır.. O'na döndürüleceğimiz gün yakındır, pişmanlığın fayda vermeyeceği dem gelmeden hemen tevbeye sarılın. Allahtan korkun. Dediklerimi anlamaya çalışın. O gün, hakîr ve zelil insanlar olarak Allahın huzuruna çıkmak ister misiniz? Kâfirleri dost edinenler ve onlara benzemek isteyenler onlardan olur. Onlar zalimlerdir. Zalimler olarak huzura varmak ister misiniz? Sözlerimi düşünün. Boşa konuşmadığımı anlayın. Haydi herkes şimdi işinin başına, siz Allahtan sizi korumasını dilerseniz Allah sizi korur. (s.116-119)

Geçen yıl bir ara, şehir ağır top ateşi altındayken aklıma bir şey geldi. İçlerinde Haris ve Osmica'nın da bulunduğu korumalarıma şehir merkezine doğru bir yürüyüş yapmak istediğimi söyledim. Şehir, o günlerde, patlamalardan dolayı bir sarsıntı yaşıyordu. Havan mermisi patlamaları her yerden görülebiliyordu. Yerde bir kadın aniden haykırdı: “ Başkanım, korkmuyor musunuz?” “Elbette korkuyorum” dedim. Cevabımdan dolayı, şaşkınlığa uğradığı çok açıktı. “Ben de normal bir insanım ve bende korkarım” dedim. Cesaretler ilgili birkaç şey söylemek istiyorum. Hiç korkmadıklarını söyleyen insanlar yalan söylüyorlar. Eğer biri korkmuyorsa, bu, onun normal olmadığına işaret eder. Hepimiz, normal insanlardan müteşekkil bir orduyu oluşturuyoruz. Cesaret, hemen hemen herkeste olduğu gibi, hiç korkmadığımız anlamına gelmez. Cesaret, güdülerinizi korkularınızdan daha kuvvetli hale getiren bir şeydir. Bu örnekte, bizi harekete geçiren şey, şiddet karşısında özgürlük için verdiğimiz mücadeledir. Şehir ağır bombardımana maruz kaldığı günlerde, içimde ayak direyen bir şeyler duydum. O kadın bana “Başkanım, peki neden yürüyorsunuz?” diye sorduğunda ona “Yürümek için nedenlerim var, bu uzun bir hikaye” diye cevap verdim. Allah’a şükürler olsun ki bombalar yakınıma düşmedi ve bana bir şey olmadı. ("Komuta Merkezindeki Ahlâk Yönetimi Semineri", Saraybosna, Dom Ljiljana, 9 Aralık 1993)

Kişilerin ve hükümetlerin gösterttikleri yola karşı, Tarihin de tâyin ettiği bir yön vardır. Bu yol, Tarihin tâyin ettiği yönle çelişirse, aydınların ve yazarların görevi, Tarihin tâyin ettiği yönde ilerlemek ve halkları bilinçlendirmek olmalıdır.

...İşte köyde her şey tabiattan bir örnek, tabiattan bir parçadır. İnsan da az kalsın öyle olacaktı. Fakat insan tabiattan kaçtı. Tabiattan kurtuldu. Tabiata karşı direnmek için büyük şehirleri kurdu. Kurdu ama bu kez de kendine güveni aşırıya gitti. Kendisini tabiattan kaçıranı, tabiata üstün kılanı görmezlikten gelmek istedi. Halbuki, zaman onu çepeçevre kuşatmakta devam ediyordu. Yine doğuyor, yaşlanıyor ve ölüyordu. Köyde tabiatla birleşerek etki yapan zaman, büyük şehirde adeta doğrudan doğruya etki yapar olmuştu.

Romalı hukukçular, kavramları birbirinden ayırmış, onları kendi sınırları içinde yerli yerine oturtmuşlardır. Romalı hukukçuların Antik Yunan Felsefesinden, özellikle de Aristoteles'ten yararlandıkları söylenebilir. Bilindiği gibi, Aristoteles, herhangi bir kavramın tanımlanmasına ilişkin bir ilke ortaya koyar: 'Per genus et differentiam specificae', eş deyişle, cins ve özgül fark. Bunu şöyle açıklamak mümkün: Örneğin, memeliler grubundan olan insanın, aynı cinsten olan balina ve maymuna bakıldığında farklı olduğu görülür. İnsan akıllıdır ve bu onun 'differentiam specificae'si (özgül fark'ı), 'genus'u (cins'i) ise memeli oluşudur. Romalı hukukçuların yaptıkları da budur. Mülkiyet, tasarruf, intifa hakları bir 'genus' içindeyken, 'differentiam specificae'yi belirtme yoluna gitmişlerdir. Geleneksel hukuk, bu bağlamda düşünüldüğünde, sadece bir 'genus' hukukudur. Dolayısıyla Romalı hukukçuların yaptığı, önemli bir devrimdir: Kavramlar arası farklılıkları ortaya koymak ve bu farklılıkları adlandırarak yeni kavramlar üretmek. Yapılan, 'genus' içinde ayrımlaştırma ve farklı durumların söz konusu olması halinde yeni kavramlar önerme ve son olarak da, tüm bunları sistemli bir hiyerarşi içerisinde kodifiye etmektir. Bu sistemde, hukukun en temelinden, "Hukuk nedir?" sorusundan başlayarak yukarıdan aşağıya doğru bir sistemleştirme söz konusu. Yöntem, en genel ve en soyuttan başlanıp, 'differentiam'ların belirlenmesi.