Kalabalık bir mecliste el falına baktığınızı kulaktan kulağa fısıldasalar, sıra ile birçok avuç göğsünüze doğru uzanır. Sizden geleceğin karanlığını delecek bir ışık sadakası istemeyen kalmaz. Bu avuçların sahipleri ardında, görünenden başka hiçbir şeye inanmayan, daha doğrusu inanmadığını sanan maddeciler, nihilistler, müspet ilim kibirlileri ve Allahsızlar dâ vardır, Müstehzi gülümserler. Fakat bu istihzanın zırhı altında insanın yok olma sıkıntısına bağlı bir "belki" saklanır. îşte Allahsızların Allah’ı bu "belki"nin içindedir ve bu ihtimali şuurlarının kökündeki sislerin arasından söküp atmış tek insan bulamazsınız. Demek ki, son tahlilde, Allahsızlar yok, şuursuzlar var. (Milliyet, 3 Ocak 1955)

Ez-Zehebi'nin, genel kabul gören tesbitinde olduğu gibi aslında bazı ufak ayrılıklara rağmen, sahabe arasında ciddi ayrılıklar açığa çıkmamıştır. Sahabe arasındaki ayrılıkların en önemlisinin ve ilkinin, Resulullah (sav)'ın vefatından sonra, halife seçiminde açığa çıktığı söylenirse de, bu gerçek anlamda ayrılık değil, belki sadece biraz sert geçen bir tartışmadır; istişari bir tartışma. Bu tartışmaları ayrılıkların ilki sayma eğiliminde olanlar İslam'daki ilk büyük bölünmenin taraftarlarından olan Şia'nın tarihini de bu ayrılığa dayandırmaya çalışırlar. Bunlar zoraki yorumlardır. Gerçekte ilk ciddi ayrılık Muaviye'nin Hz. Ali'ye biat etmeyip başkaldırmasıyla gerçekleşir. Bunu ise Haricilerin başkaldırısı takip eder. Önceden de belirtildiği gibi bu ayrılıkların temelinde, İslam'ın getirdiği şartlara alışamayıp, cahiliye dönemi hükmünü ve özelliklerini arzulayan kişilerin tavırları yer alır.

İstatistiklere göre, son otuz küsur yılda ortalama insan ömrü altmış yıldan yetmiş yıla çıktı. Yani kabaca yirmi iki bin günden, yirmi beş bin güne. Demek ki, insanlığın en kesin durumuyla ilgili günümüz itibariyle bildiğimiz şudur: İnsan denen yaratık doğar, ortalama yirmi beş bin gün kadar yaşar, sonra da ölür. Ölümün hemen ardından yanlışlıkla, daha doğrusu eski ağız alışkanlıklarıyla, "ruh" diye adlandırılan bir beden dışı yansıma halinde üç ile yedi gün arasında değişen bir süre boyunca kalır, sonra o da tamamen yok olur. Yansımaların bu kısa süre zarfında yaptığı şeyler bilindiği gibi büyük çeşitlilikler gösterir: Kimisi öldüğünü kabul etmez, kimisi bu kısacık zamanı, artık tümden gereksiz ve bunaltıcı hayat muhasebeleri ve sorgulamalarla geçirir, bazısıysa yaşarken duydyğu kimi ezikliklerin etkisiyle abuk sabuk taşkınlık gösterilerine girişir. Bazı yansımaların bu son bedensiz saatlerinde psikolog ya da psikiyatrların kapılarını çalmaları da görülmemiş şey değildir, bizimki gibi refahın fazla yayılmadığı ve kitlelerin meydanlarda hâlâ kurtarıcı beklediği ülkelerde bile...

Pitagor ruhun ölümsüzlüğüne ve dolayısiyle dünyanın ebediliğine inanıyor, bu ebedi dünyanın duyu organlarıyla değil, ancak zihinle kavranabileceğini söylüyordu. Duyular-dışı alemin mevcudiyeti, duyular dünyasının gerçek değil hayal olduğu ve gerçek alemin duyulardan başka vasıtalarla kavranabileceği fikri Yunan felsefesine Pitagoras'la girmiş, Parmenides ve Empedokles ile gelişmiş, Eflatun'da ise en sistemli şeklini almıştır.

Heryerde kelime arıyorum; tüfeklere sürülü kurşunlar gibi ağır. Ama, onlar gibi öldürücü değil. Eiffel kulesi kurşuna dönüşse, basımevinde eritilse, kaç kelime olurdu, diye düşünüyorum. Örneğin, sadece bir kelimedir Amerika.

Ama savaşarak neyi ortadan kaldırmak istemişlerse, savaştan sonra o gelmişti. Tuhaf bir kader.

Yani sadece psikolojik müslümanlık, sadece sosyolojik müslümanlık veya sadece tarih içi müslümanlık yetmez. Her müslüman önce, kendi iç dünyasında müslüman olmalı, fakat ondan ayrılmaz bir şekilde toplum içinde ve toplum halinde de müslüman olmayı idrak etmeli. Ve nihayet bu psikolojik ve toplumsal muhtevaya mutlaka tarih şuurunu da eklemeli.

Hasan Ali: "Edebiyatımızda en eski medeniyetlere beşik olmuş Anadolu'nun eski sakinlerine ilk akrabalık duyan ve duyuran, Yakup Kadri oldu. Şimdi Sabahattin Eyüboğlu'nda ve onunla beraber pek çok gençlerimizde gördüğümüz Anayurt Anadolu'yu payen geçmişiyle beraber yaşayarak benimseme fikri, köklerini burda bulur" diyor. Kısaca: gönülleri çağdışı kalmaya razı olmayan garpperest aydınlarımız Yunan'dan fazla yunancı kesilirler, hocalarına parmak ısırtacak kadar yunancı. Ama, Balkan Savaşı kopmak üzereymiş, Avrupalı dostları hasta adamın mirasını bölüşmek için sabırsızlanıyorlarmış, onlara ne! Dava: ne pahasına olursa olsun Osmanlıyı yıkmak. Medeniyet bunu icap ettirmiyor mu? Efendileri yalanını söyleyecek? Kendine yeni cedler arayan kibar intelijansiyamız, elbette ki Yunan'ı Moğol veya Hun'a tercih edecekti. İhtiyar bir medeniyet, düşmanlarının tasviyesine uyup intihara hazırlanırken dost bir ses Yunan efsanesini temelinden çatırdatıyor ve uyanın diye haykırıyordu bize. Yunanperestlik, Truva'ya sokulan at. İlmin sesiydi bu, haysiyetin, şuurun sesiydi. Devleştirilen Yunan-ı Kadim'i hakiki buutlarına irca ediyor ve bütün bir husumet dünyasına. karşı hakkın müdafaasını yapıyordu; hakkın, yani Osmanlının. Her Türk aydınının dikkat, ibret ve hürmetle okuması gereken bu eserin adı: Les Grecs a Totues les Epoques, 1870'de üçüncü baskısı yapılmış. Kim yazmış, bilmiyoruz. Kendini "eski bir diplomat" olarak tanıtan bir vicdan. Kitabın ayırıcı vasıfları: cihanşümul bir kültür, mutlak bir tarafsızlık .. Mukaddimeyi okuyalım: "Bir kavim ki, fertleri de, devletleri de çapulculukla palazlanmış. Hor görmüş alın terini. Haklıyla haksızı, iyiyle kötüyü ne yönetenler umursamış, ne yönetilenler. Yalnız kaba kuvvet saygı görmüş o ülkede. Medeniyetin en parlak devrinde ahalisinin kırkı köle biri hür. Genç sefihlerle, kart fahişeler baştacı. Her yıl tanrılara insanlar kurban edilmiş; binlerce çocuğun kanına girilmiş her gün. Bir kavim ki, bütün meziyetlere düşman: kabiliyete, asalete. servete ... Kah paralı asker, kah haydut. .. Amacı tek: yağma. Her hayasızlığı tanrılaştıran bu kavim üç şeyde birinci: kibirde, yalanda, fuhuşta. Ama bu meziyetlerini (!) öyle ustaca kullanmış, öyle pazarlamış ki, iki bin yıl tarihin baş köşesine oturtulmuş ... İnsanlık, en rezil çocuğuna düşkün çılgın bir anne. Roma, bu delice sevginin ilk sorumlusu. Kıyıcılıktan başka hüneri olmayan cahil ve kaba Romalılar: Yunan'ın ahlaksızlıklarını kemalin son mertebesi sanmışlar. Örnek almışlar Yunanlıları: Messalına Lamia'yı gölgede bırakmış, Neron Demetrius'u, Heliogabalus Alkibiyades'i.

Pitagoras ruhun Allah'a varmasında takip edilecek en iyi yolun felsefe olduğunu söylemiştir. Pitagoras ve onu takip edenlerin felsefede matematiği temel almaları bu görüşe çok uygun düşmektedir, zira matematik hiçbir konkre veya ampirik karşılığı bulunmayan kavramlar kullanmakta ve bunlarla harikulade bir dünya inşa edebilmektedir. Sâf (pure) matematiğin dünyası tabiat ilimleriyle uğraşanların karşılaştığı dünyadan hem mükemmel, hem güzeldir ve orada yeni hakikatlerin keşfi gerçekten insanı tarifsiz bir haz içinde bırakabilir.

Bu savaş, sıradan insanların gerçek büyüklüklerini bize gösterdi. ("Komuta Merkezindeki Ahlâk Yönetimi Semineri", Saraybosna, DDom Ljiljana, 9 Aralık 1993)