Sonradan, bu eve gidip geldikçe, bu çocukların hepsiyle ahbap oldum. Hiç de fena insanlar değillerdi. Yalnız boş, bomboş mahluklardı. Yaptıkları münasebetsizlikler hep buradan geliyordu. İçlerinin esneyen boşluğu karşısında ancak başka başka insanları istihfaf ve tahkir etmek, onlara gülmek suretiyle kendilerini tatmin edebiliyorlar, şahsiyetlerinin farkına varıyorlardı. Konuşmalarına dikkat ederdim. İktisat Vekâleti'nin en küçük iki memuru olan Vedat'la Cihat'ın daire arkadaşlarını, Raif efendinin büyük kızı Neclâ'nın da mektep arkadaşlarını çekiştirmekten, kendilerinde de aynen mevcut olan birtakım giyiniş ve hareket garabetlerini yalnız başkalarında görüp alaya alarak fıkır fıkır gülmekten başka işleri yoktu: '' Muallâ'nın düğünde giydiği o tuvalet neydi ayol? Kıh, kıh, kıh!'' '' Kız bizim Orhan'ı nasıl tersledi, bir görseydin.. Kah, kah, kah!''

Ahmed et-Tartuşi Siracu'l Müluk'ta anlatır: Evvel zaman içinde bir peygamber yolunun üstünde bir ağla karşılaşmış ve bir kuşun şöyle seslendiğini duymuştur: '' Hey Allah'ın Peygamber'i beni yakalamak için bu ağı buraya asan adamdan daha alık biri olabilir mi? Beni yakalayacak, öyle mi? hem de ben bu ağı görürken.'' Peygamber yoluna devam eder. Ancak dönüşünde kuşu ağa yakalanmış bulur. ''Ne tuhaf.'' diye seslenir Peygamber. ''Kısa bir süre önce yakalanmazlığından, ağı geren adamın alıklığından söz eden sen değil miydin?'' ''Ey Peygamber!'' diye karşılık verir kuş, ''tayin edilen saat geldiğinde artık ne gözlerimiz vardır ne kulaklarımız.''

-Yollar hep yılana benzetilir değil mi? -Evet. -Neden? Kıvrıldıkları için mi! -Hayır. ayrılık zehirleyebilir insanı.

... 857 deyince İslâm'ın İstanbul'a girdiğini hissediyoruz, bu rakamda anlı şanlı bir tınnet var; 1453deyince bilâkis Bizans'ın Türklere mağlup oluşu idrak olunuyor, bu rakamda bilâkis bir can çekişme, bir ufunet, bir günlük kokusu var. Bu rakamlardan biri Müslüman, diğeri değil!

Gelmek'çün ikinci bir hayata Birgün dönüş olsa ahiretten; Her ruh açılıp da kâinata Keyfince semada bulsa mesken; Talih bana dönse nazikâne Bir yıldız verse malikâne Bigâne kalır o iltifata İstanbul'a dönmek isterim ben

... O alt seviyede, sofistikasyonunu kaybetmiş olan, temsilinde çok kaba olan halk tefsirinin vardığı noktalar bazen insanı korkutuyor. Mesela, bu namus cinayetleri falan gibi şeyler bu kaba temsilden kaynaklanıyor. Bunun İslam'la hiçbir ilgisi yok. Yaşadığımız 20. yüzyılda öyle bir süreç var ki, mahalle seviyesinde gelişmiş İslam'ın kendine mahsus, biraz da sert bir yönü oluşmaya başladı. Mahallede; İslam'da bir temeli bulunmayan bazı giysi tipleri ile, davranış tipleri ile ve en korkuncu da bu namus cinayetleriyle ilgili olarak kendi başına pişen bir şeyler var. Bu kaba tefsir, mahalleden çıkarılıp atılabilir mi? Bu, nasıl mümkün olabilir? Çok zor. Hemen şunu da söylemek lazım: Yarı-okumuş insanların sayısının çoğalması ile birlkte din anlayışının sofistikasyonunu kaybetmesi, bütün ülkelerin dini kuruluşlarında görülen gelişmelerden bir tanesi. Mesela, ABD'de daha fazla sayıda kimse kiliseye gidiyor; fakat onların anlattıkları ve düşündükleri, en ince Katolik ya da en ince Protestanlık yorumu değil. Binaenaleyh burada, İslam'ın bir kabahati yok. Kabahat, sosyal yapının. Bunun karşısına nasıl geçilir? Çok zor. Günümüzde ezilmiş olduklarına inanan insanların bulunduğu alt sınıfların, ki bırada çevre de var, İslam'ı, kendi kendilerine ve kendi eğitim seviyelerine uygun olarak tefsir etmelerine nasıl mani olacaksınız? Çünkü bu sınıfların duydukları eziklik de bu tefsirin bir parçası. Şöyle anlatayım: Ezilmiş olan adam, biraz nefes aldığı zaman, yaptığı ilk şeylerden bir tanesi; ''İslam'ı bana bu şekilde empoze etmeye çalıştılar. Hayır efendim. Ben İslam'ı kendi istediğim gibi tefsir edeceğim,'' demek oluyor. Bu aslında, onun için bir hürriyet öğesi. İslam'ın mevcut ''yol''u ona şahsiyetini ifade etmesi için bir kapı açıyor. Sebebi de, mahallenin, bu karışık şeylerin hepsinin birden gerçekleştiği bir yer olması. Bu durumu nasıl halledeceğiz? Bana biraz zor bi şeymiş gibi geliyor.

Ve zaman, küçük mutluluklarıyla yeniden akmaya başlamıştı; ama artık günler kendileri için yaşanmıyordu. Bugünler, hep gelecek günlerdi artık, bundan böyle hep ve yalnızca yarınlar olacaktı, hep gelecek günler.

... Nedir öyleyse özgürlük? Mücerret bir istiğna halinden başka ne olabilir? Allah ve Resulünden başka her şeye müstağni kalmaktan başka ne ile açıklayabiliriz özgürlüğü? Bir gaza için, varını yoğunu getiren, kendisine çocukları için ne bıraktığı sorulduğunda: ''Allah'ı ve Resulünü bıraktım'' cevabı alınan Hz. Ebu Bekir'dir özgür (hür) olan. Kelime-i şehadet: Kişinin Allah ve Resulünden (İslam) başkasından istiğnası. Namaz: Bütün putlardan istiğna. Oruç: Nefsin kendinden istiğnası. Zekat: Kişinin malından ve malın maldan istiğnası. Hac: Kabe dışında, bütün mekandan istiğna. İslam'da özgürlük, bir istiğna disiplinidir dense yeridir.

Bir mümin, imanın rükunlerinde sıhhatli bir teslimiyete ve kavrayışa ulaştıktan sonra edineceği ilim onun kavrayış sınırını genişletecektir. İlim, bu nedenle övgüye değer bulunmuştur. Böyle bir irfanla ilme bakıldığında, onun sapkınlaştığı yer de seçilir hale gelir. Bu yüzden, İslam aleminde ne ameli sahada, ne nazari olarak ilimden korkulmamış, kaçılmamıştır. Hristiyan dünyasındaysa bu nirengi noktaları belirlenemediğinden, ilim, baştan beri öcü olarak görülmüştür. İlimle din, dinle ilim hep birbirine karşı sanılmıştır.

Felsefeye özgü terimlerle İslam'ın yerini belirleyemeyeceğimiz gibi, izm'lere İslami düşünce tarzı içinde bir yer biçmeye çalışmak da abes bir çaba olacaktır. Geniş anlamda tüm izm'leri akılcı bir başlık altında toplamak mümkün olsa bile buradan İslam'ı tanımlamaya yol bulamayız. Çünkü İslam kendini Vahiy'le tanımlar, felsefe görüşleriyle değil.