Karanlık dağıldı. Şehrin üstü inci beyazlığında bir dumana bürünmüş. Minareler, kuleler, uçlu, uçsuz bütün şekiller rüyada görülen şeyler gibi uzak, silik. Suların kurşunî yüzü uykuda. İstanbul, gümüş sisli bir sabah rüyası görüyor. Galata rıhtımı... Üstünde siyah esvaplı adamlar, rıhtımın kenarında bir sürü sandal ve salapurya. Kürekçiler kürekleriyle oynuyor, sabırsızlanıyor, siyah esvaplı adamlar uzaktan gelen araba seslerini dinliyorlar. Birbiri ardınca bir sıra kapalı araba geldi, durdu. Siyah esvaplı adamlar araba kapılarının açtılar, içlerinden kara çarşaflı, eli bohçalı, çocuklu, çocuksuz kadınlar, birkaç ihtiyar erkek ve Mevlevî dedesi çıkardılar. Arabalardan çıkanlar birbirine sokuldular, elleri dolu olanlar omuz omuza, boş olanlar elele, birbirine yapışıp kuvvet almak isteyen, canlı bir ıstırap kümesi gibi sandallara, salapuryalara indiler. Rıhtımda ayak sesleri kesildi. Kayıklar kurşunî suların üstünde yayıldı, açıldı... Selimiye önünde demirleyen şevket-i derya'ya doğru yol aldılar.

Kinsiz ve kedersiz ölüme gitmek güçtür.

Ah Varenka, birisinin size elini uzatarak "Allah rızası için!.." diye yalvarmasını kuru bir "Allah versin" ile geçiştirmek ne kadar azaplı bilseniz. Bazı "Allah rızası için"ler yürekten oluyor. ("Allah rızası için"lerin de çeşitleri vardır anacığım!) Ama bazıları uzun, iniltili, ezberlenmiş, tam bir dilenci yalvarışıdır. Böylelerini boş geçmek insanı o kadar üzmez. "Bu yıllanmış, meslekten bir dilenci, dersin; işini bilir, nasıl olsa kendini kurtarır!" Bir de ham, korkunç bir "Allah rızası için!.." var; ben bugün çocuğun mektubunu alırken bahçe duvarının yanında bir adam duruyordu. Her geçenden istemiyordu. Bana, "Bir metelik ver, Allah rızası için bey!" dedi. Öyle kesik, öyle kaba bir sesle söyledi ki içimi saran korkunç histen ürperdim. Benden dilendiği meteliği vermedim, zaten yoktu.

Hadi bir daha... Kur, çek, bırak... Olmadı. Ne denildiydi size dünkü gün? Okun ilki hedefe yapışmadan, ikinci yarı yolda, üçüncüsü yayda... Hani bakalım? Birinci hedefteyken, siz savruntuyu savuşturamamaktasınız. Hiç olmadı. Bu kaltabanlıkta usta okçuluğu altın bilezik edip takınamazsınız. Hızlılık isterim, vuruculuk isterim, delicilik isterim. Oka yaydayken güç yetirirsen yetirirsin, avanak Kerim, koyuverdin mi, gitti gider. Kaç kez dedim, "Okun vurması baht işi değil, ceht işidir! Pazı cehti sanma sırıtkan Mavro, bilim cehridir bu, şaplak gelmekte ensene... Hadi baştan... Aralıksız ok yağdıracağız, Allah'ın izniyle, hayın düşmana, yağmur gibi... Kur, çek, salıver... Sallantı istemem! Diri durulacak, demir kazık gibi...

Haber vereyim ki Atatürk ne yaptığını, nasıl yapacağını, kimlere ne yaptıracağını, kimleri nasıl ve nerede kullanacağını bilir pek hesaplı bir adamdı. Yapmış oldukları üzerinde istediğiniz tenkitlerde bulunabilirsiniz. Fakat kendi varmak istediğine ulaşmaktan başka bir şey düşünmiyen, dostluklarının, yakınlıklarının, sözde sırdaşlıklarının üstünde bilhassa ‘’kendi kendine vefalı’’ bir lider olduğu söz götürmez. Tarih boyunca bütün kendi gibi olanlara benzerdi. O da bal veren bir çiçek değil, her çiçeğin kendine göre balını almasını bilen bir arı idi. Her çiçeğin kovan peteklerinde şüphesiz bir payı vardır. Fakat çiçeklerden hiçbiri, eğer arı olmasaydı, petekteki balı yapabileceğini söyliyerek övünemez. Ama bu balı zehir sayanlar da bulunabilir.

Bir musikişinasın kulakları, acemi bir orkestranın yaptığı falsolardan nasıl muazzep olursa Tevfik'in dürüst, yerli zevki de bu özenti insan ve eşya ahengindeki falsolardan öyle ıstırap duydu.

Eğer tedhiş yapılmamış olsaydı, Suriye'de isyan çıkacak mıydı? Hicaz'ın ayaklanışı, tedhiş yapılmış olmasından mıdır? Tedhiş, Suriye'nin kaybolmasına yardım etmiş midir? Benim fikrim, üçünün de doğru olmadığıdır... Bugünkü Türk kafası, ileri bir kafadır. Bu kafanın şimdiki düşünüşü ile o zamanki Arap meselesi için karar vermek yanlış olur. Şunu hesaba katmalıdır ki, İttihat ve Terakki, Osmanlı İmparatorluğu'nun hiçbir hak ve nüfuzundan vazgeçmeye razı olmamıştır, İttihat ve Terakki; Arnavut, Ermeni, Rum ve Arap, bütün azınlıkların, milliyetçi ve istiklalci unsurların can düşmanı idi. Cemal Paşa, rahmetli Mahmut Kâmil Paşa hakkında bazı şüpheler olduğunu, Enver Paşa'ya yazarken: - Eğer, diyordu; Erzurum cephesinde vatana iyi hizmet ediyorsa hiç kurcalamayalım. Enver Paşa'nın bu şifreye: - Hiçbir vatan hizmeti, vatana yapılmış olan fenalığı mazur gösteremez, vesika bulursanız hemen bana bildiriniz... diye cevap vermiş olduğunu hatırlarım.

Filistin için tehcir, Suriye için tedhiş ve Hicaz için ordu kullandık. Yafa kıyılannda Balfur'un beyannamesini bekleşen hesaplı Yahudiler, bu uğurda kafa değil bir portakal bile feda etmediler. Hicaz ayaklandı; Suriye ise sustu.

Mavro tepeden tırnağa titremiş, bunu Bacıbey yaralı yüreğinde duymuştu. Osman Bey, içinde bulundukları durumda, bir Karacahisar reayasına nasıl arka çıkabileceğini hızla düşünerek gözlerini Mavro'nun dehşetle açılmış bakışlarından kaçırdı. Filatyos alıp giderse çocuğun başına neler geleceğini bilmek için keramet sahibi olmak istemezdi. Bereket Bacıbey kestirip attı. -Oğlumun yerine oğul buldum! Vermem! Birden kabadayılığı umutsuzluğa döndü. Yalvarır gibi ekledi. Kendi "Giderim" derse, o başka... -Gitmem, hayır! Öldürürler bunlar beni... Kırbaçladılar sabaha kadar. Verme beni, Devlet Ana!..

İttihat ve Terakki'yi sorumsuz adamlar soysuzlaştırmışlardır. Halbuki devlet kuvvetlerinin yerini, hangi şahsi kuvvet tutabilirdi. En azılı katili, eli titrek bir hâkim mahkûm eder ve bir çingene asar. Devlet, kanun ve otorite hüküm sürdüğü zaman, Çakırcalı ipe takılmış bir cesetten başka bir şey değildir, İttihat ve Terakki'nin, Çakırcalının peşine sürdüğü devlet kuvvetini bile, çeteleştirmiş olduğunu hatırlarsınız.