Kartopu ve Napolyon bu konuda da anlaşamıyorlardı. Napolyon'a göre, hayvanlar ateşli silahlar edinip bunları kullanmasını öğrenmek için eğitimden geçmeliydiler. Kartopu'na göre de, gittikçe daha çok güvercin gönderip diğer çiftliklerdeki hayvanları isyana teşvik etmeleri gerekiyordu. Birisi, eğer kendimizi savunamazsak, boyun eğmek zorunda kalırız derken; öteki, eğer her yerde yeni isyanlar görülürse, zaten kendimizi savunmamıza gerek kalmaz, diyordu. Hayvanlar önce Napolyon'u, sonra Kartopu'nu dinliyor ve kimin haklı olduğuna bir türlü karar veremiyorlardı. Doğrusu istenirse, her seferinde, o anda konuşmakta olanı haklı buluyorlardı. Sonunda Kartopu'nun planlarının tamamlandığı gün geldi. Ertesi pazar yapılacak Miting de, yeldeğirmeni için çalışmaya başlanıp başlanmayacağı konusu oya konacaktı. Hayvanlar büyük samanlıkta toplanınca Kartopu ayağa kalktı ve her ne kadar koyunların melemesi zaman zaman sözünü kestiyse de, yeldeğirmeninin yapımını savunma nedenlerini ortaya koydu. Sonra Napolyon cevap vermek için yerinde doğruldu. Son derece sakin bir şekilde, yeldeğirmeninin saçmalıktan başka bir şey olmadığını ve hiçbirinin buna oy vermemesini tavsiye ettiğini söyledikten sonra, hemen yine yerine oturdu. Topu topu otuz saniye konuşmuştu. Üstelik de kimin ne düşüneceğine hiç aldırmaz gibiydi. Bunun üzerine Kartopu fırlayıp ayağa kalktı, yine melemeye başlayan koyunları bağırarak susturdu ve coşkulu bir şekilde yeldeğirmeninin lehinde konuşmaya başladı. Hayvanlar şimdiye kadar yeldeğirmenine ilişkin iki farklı görüş arasında eşit bir şekilde bölünmüş gibiydiler, ama Kartopu'nun belagati onları kavradı götürdü sanki. Parlak cümlelerle, sefilane işlerin yükü hayvanların sırtından kalkınca, Hayvanlar Çiftliği'nin nasıl bir yer olacağını resmetti. Hayal gücü, artık ot kesicilerle, pancar dilimleyicilerin de ötesine geçmişti. Elektrik, dedi, elektrik, harman makinelerini, sabanları, kesek kırma makinelerini, silindirleri, biçerdöğerleri, saman bağlama makinelerini çalıştıracak. Ayrıca ahırdaki ve kümeslerdeki her bölmede ışık, sıcak ve soğuk su ve bir elektrikli ısıtıcı olacak. Sözleri bittiğinde, oylamanın nasıl sonuçlanacağı da açık seçik ortaya çıkmıştı. Ama tam o anda Napolyon ayağa kalktı ve hayvanların şimdiye kadar ondan hiç duymadıkları, ağlar gibi tiz bir ses çıkardı. Bu ses duyulur duyulmaz, dışarıdan da korkunç ulumalar geldi. Boyunlarında pirinç kakma tasmaları ile dokuz korkunç köpek sıçrayarak samanlığa girdi. Dosdoğru Kartopu'nun üstüne atıldılar. Kartopu yerinden tam zamanında fırlayarak onların kıskacı andıran çenelerinden kurtuldu. Anında kapıdan çıkmış, köpekler de peşine düşmüştü. Ağızlarını açamayacak kadar şaşırmış ve korkmuş olan hayvanlar, kovalamacayı izlemek için kapının önüne yığıldılar. Kartopu yola varan uzun çayırlık boyunca son sürat koşuyordu. Ancak bir domuzun koşabileceği gibi koşuyordu ama, köpekler yine de onun topuklarının dibine varmıştı. Tam o sırada ayağı kaydı. Hayvanlar bir an, köpeklerin onu kesinkes yakalamış olduğunu düşündüler. Ama yine ayağa kalkıp, eskisinden de hızlı koşmaya başladı. Derken köpekler yine ona yetişti. Hatta biri az daha çenelerini Kartopu'nun kuyruğuna geçiriyordu. Ne var ki Kartopu tam zamanında kuyruğunu sallayarak kurtuldu. Daha da hızlı koşmaya başlayarak, köpeklerle arasında ancak bir-iki adım mesafe kalmışken, çitteki bir delikten kayarcasına geçti. Bir daha da görülmedi. Suskun ve korku içindeki hayvanlar yavaş yavaş, yine samanlığa girdiler. Biraz sonra köpekler sıçrayarak geri döndü, ilk önce bu yaratıkların nereden çıktığını kimse anlayamamıştı. Ama sorun kısa sürede çözüldü. Bunlar Napolyon'un analarından ayırıp özel olarak yetiştirdiği eniklerdi. Daha tam olarak büyümedikleri halde, kurt gi¬bi vahşi görünüşlü devasa hayvanlardı. Napolyon'un yanından ayrılmıyorlardı. Diğer hayvanlar, tıpkı öbür köpeklerin Jones'a yaptığı gibi, bunların da Napolyon'a kuyruklarını salladıklarını farkettiler. Napolyon, peşinde köpeklerle, bir zamanlar Binbaşı'nın konuşmasını yapmak için çıktığı platforma tırmandı. Artık Pazar Mitingleri'nin sona ereceğini açıkladı. Gerek yoktu bunlara, yalnızca zaman kaybına yol açıyorlardı. İleride çiftliğin işletilmesine ilişkin bütün sorunlar, başında kendisinin bulunduğu özel bir domuzlar komitesi tarafından çözümlenecekti. Bu komite toplantılarını gizli yapacak, daha sonra kararlar diğer hayvanlara bildirilecekti. Hayvanlar pazar sabahları bayrağı selamlamak için yine toplanacak, "İngiltere'nin Hayvanları"nı söyleyecekler ve o hafta için kendilerine verilecek emirleri alacaklardı. Ama artık tartışma falan yoktu.

...felsefe de yöntem ve sorunlarını uygarlıktan, anlam ve içeriğini de, doğduğu ülkeden alarak ulusallaşır... Felsefe evrensel, tefekkür ise ulusaldır. Ulusal tefekkür, bir ulusun düşünüş yollarıdır... Felsefe objektif olduğu halde ulusal tefekkür subjektiftir. ...Bir Osmanlı-Türk felsefesi niye yok? Ulusal tefekkürümüz, niçin bir felsefe üretemedi? ...Prof. Niyazi Berkes "tutarlı bir biçimde eskiye karşı yeni ya da yeniye karşı eski" olmadıklarını belirttikten sonra şöyle diyor: "İster kişi olarak, ister düşün akımı olarak düşün alanında tüm tutarlı, çelişkisiz olanına rastlayamayacağız. Osmanlı-Türk düşün alanında toplumsal varlığın ulaşacağı ileri durumları görebilen, onları kavramlarla anlatabilen, yüksek ölçüde düşünürlerin gelmemesi bundandır. Bu, ancak geleneksel düşün biçimlerinden ve kavramlarından kurtulunduğu ölçüde mümkün olur. Bu da düşün özgürlüğünün varlığı derecesine bağlıdır. Osmanlı gelenekselliği, düşünce alanındaki kişilere bu yönde çok dar bir olanak bırakmıştır." ...Prof. Berkes, "yüksek ölçüde düşünürlerin" ortaya çıkmayışını, geleneksel fikirlerden ve kavramlardan kurtulamamakla, bu kurtulamayışı da, Osmanlı-Türk toplumunda fikir özgürlüğünün bulunmayışıyla açıklıyor. ... fakat niçin fikir özgürlüğünün bulunmadığı sorusu ortaya çıktığından, sorun döngüsel kalıyor.

Gül ve bülbül tekrar eski saltanatlarına sahip olmayabilir ve Türk zevki onları unutmaktan bir şey kaybetmez. Fakat bir eski bestenin vecdinden yeni bir ahenk meydana gelmezse, Türk san 'atı ve zevki için bu gerçekten kayıptır. Bize maziden uzayıp gelmiş bir sevk zincirinin asil sesi lazım ... Köksüz çiçeği saksıya dikmez, vazoya koyarız; çünkü bir iki günlük ömrü olduğunu biliriz ve bu bir iki günden sonra da gideceği yer çöplüktür. Ondan ne başka bir gonca ne de mevsimden mevsime tazelenme ve çoğalma beklenebilir.

Rasyonel teoloji, vahiyle akıl arasında varolduğu düşünülen çelişki ya da aykırılıkların tasfiyesine ilişkin bir okumanın, Muhammed Arkoun'un kavramsallaştırmasıyla söylersem, 'seküler akıl' ile gerçekleştirilmesi dolayımında mümkün olabilir. Seküler akıl, kutsal metinlerin vahyi referans almadan okunmasına ilişkindir. Muhammed Arkoun, seküler akla karşılık, 'İslami akıl' dan (La Raison lslamique) söz ediyor ki bu, seküler aklın tersine, vahiy merkezli bir okuma anlamına gelir. Anlaşıldığı kadarıyla Mutezile, vahiyle akıl arasındaki görünüşteki çelişkiyi, Kur'an ve hadisleri referans olarak alan İslami akılla değil, Arap dilinin filolojik verilerinden yola çıkarak seküler akılla ortadan kaldırmak yolunu tercih etmiş görünmektedir. Mutezile kelamcılarının, 'takip ettikleri yolun İslami olmaktan çıktığı' yolundaki ithamlara, tastamam bu gerekçeyle muhatap oldukları biliniyor. Prof. Dr. Talat Koçyiğit, Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar" adlı kitabında, Mutezile'ye karşı olan Eş'arilerin "akidelerini yalnız Kur'an ve hadise dayadıklarını ve bu iki kaynak dışına çıkmakta büyük tehlike gördüklerini" bildirir. Bu durumda söylenebilecek olan şudur: Ya Kur'an'daki müteşabih ayetlerin tevili, Mutezile'rıin yaptığı gibi akıl ile vahiy arasında herhangi bir çelişki ya da aykırılık olmadığını ortaya koymak amacıyla vahyi değil de filolojiyi referans olarak alan seküler akıldan yola çıkılarak gerçekleştirilecek; ya da Kur'an ve hadisler referans alınarak bu ayetlerin İslami akılla bilâ keyfe okunması cihetine gidilecektir.

Cumhuriyetin ilanı, özünde Padişahı ve Halife'yi bertaraf etme amacını güdüyor idiyse de, bu amaçla iç içe olarak keza Hristiyan azınlığın haklarını teminat altına almak da hakim gayeler arasında sayılmalıdır. Cumhuriyet, bu gayesini gerçekleştirmekte o kadar kararlı ve o kadar ileri giden bir tutum sergilemiştir ki, Hristiyan alemine mahsus hukuku bu ülkede yaşana Müslim gayrimüslim bütün insanları kapsayacak hale getirmiştir. .. Peki bu ülkede yaşayan Müslüman çoğunluğa reva görülen muamele ne olmuştur? Onlar, kendilerine has giyim kuşamlarını giymekten yasaklanmıştır; onlar Hristiyan şapkası giymeye zorlanmıştır, giymeyenler ölümle cezalandırılmıştır; onların medreseleri kapatılarak dini eğitim görmeleri önlenmiştir; onların gazetelerde dini yayınlar yapmaları yasaklanmıştır; sureta din ve vicdan özgürlüğü öngörülmüş olmasına rağmen, dine dayalı örgütlere izin verilmemiştir.

Roger Garaudy, 1985 yılında, Fransız Millet Meclisi'nde, bir milletvekilinin insan hakları konusunda şu konuşmasını aktarıyor: "Şunu açıkça söylemeliyiz ki, üstün ırkların aşağı ırklar üzerinde tabiidir ki, hakları vardır..." Milletvekilinin bu sözü, insan haklarının ilan edildiği bir ülkede bunu söylemeye nasıl cesaret ettiği biçiminde itiraza uğrayınca, aynı milletvekili bu itiraza şu cevapla karşı çıkar: "Eğer bu itiraz haklıysa, İnsan Hakları Beyannamesi Ekvator Afrikası'nın siyahları için yazıldı ise, hangi hakla onları mübadeleye, ticarete zorlayacaksınız? Sizi çağırmıyorlar ki onlar" Ve devam eder: "İnsan hakları söz konusu olamaz, geri kalmış halkların üzerinde Batı'nın mutlak üstünlüğü vardır"

Durum böyle olunca Tanzimat Fermanları (1839, 1845, 1856) ile olsun, Meşrutiyet Anayasaları ile olsun Müslümanlarla gayrımüslimlerin kanun önünde eşit saılması hususunda direnilmesi, aslında gayrımüslim Osmanlı tebaasının farkettiği gibi, onlara bir hak kazancı sağlamış olmuyor, fakat sahip oldukları bazı imtiyazları ellerinden almış olmak gibi bir sonuç doğuruyordu. Fakat buna rağmen Avrupa Devletlerinin (özellikle İngiltere'nin) bu hususta ısrarlı olmasını nasıl açıklamalıyız? Bu soruya bugünden geriye bakarak ve Tazminat'ın müncer olduğu sonuçları göz önünde bulundurarak cevap vermemiz zor değildir. Nitekim "tedabir-i müessirenin ittihazı" zımnında katedilen mesafe, I. ve II. Meşrutiyet idarelerinden geçerek Cumhuriyete kadar ulaşmıştır. Buna bakarak Fermanlarda öngörülen eşitliğin, aslında, uzun vadede, Müslümanlara ve gayrımüslümlere İslam hukukunun uygulanmasını sağlamak yerine, onlara Hristiyan Batı hukukunun uygulanmasını hedef tutmuş olduğunu söyleyebiliriz.

1793 yılında karışıklık çıkaran rahiplerin idamına karar verilir. Aynı yıl, bir yasa çıkartılarak iç ya da dış düşmanlarla işbirliği yapan din adamlarının idamına hükmedilir. İşbirliğinin tespiti için iki tanık yeterli sayılmaktadır. Devrim partizanları, artık din düşmanı pozisyonunu benimsemişlerdir. Hristiyanlığa karşı oluşan hareket, Paris'teki bütün kiliselerin, tapınakların kapatılmasının, bütün din veya inançların en kısa zamanda önlenmesinin öngörüldüğü bir noktaya ulaşır. Bir kilisenin veya tapınağın açılmasını isteyen kimse tutuklanacaktır; rahipler bütün kamu görevlerinden ve kurumlarından uzaklaştırılacaktır. Ne var ki, bu tür tedbirlerin İnsan Hakları Bildirisi'nin getirdiği özgürlük ilkesine aykırı olduğu çabuk farkedilir. Rebespierre, din karşıtı tedbirlerin ve tanrıtanımazlığın aristokrat bir yön taşıdığını açıklayarak Hristiyanlığa karşı çıkanların hainler, düşman ajanları olduklarını belirtir. Keza Danton, "dine karşı girişilen maskaralığa" son verilmesini ister. Çıkartılan bir yasayla "inanç özgürlüğüne karşı her türlü şiddet hareketi ve tedbiri" yasaklanır. .. 1794'te Konvansiyon, Devletle Kilise'yi ayırır. 1795 yılı içinde inanç özgürlüğü ilan edilir, Kilise mensuplarına kiliselerinden yararlanma izni verilir, onlardan şöyle bir bildirimde bulunmaları istenir: "Fransız yurttaşlarının tamamının egemenliğine inanıyorum, Cumhuriyet yasalarına boyun eğip saygı göstermeye söz veriyorum" .. 19. yüzyılın ilk yarısında İngiltere ve Fransa, insan hakları konusunda Osmanlı Devleti'ni zorlarken, henüz kendi içlerindeki sürtüşmeleri ve çatırdamaları teskin edebilmiş değillerdi.

Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi (1789), Amerikan özgürlük belgelerinden ve özellikle Bağımsızlık Bildirisi'nden yararlanmış olsa bile etkisi ve yaygınlığı ondan daha fazla olmuştur. Bayet, bu bildiri için: "...Ne yazık ki, Bildiri herkesçe benimsenmiş değildir. 29 Mart 1790 tarihinde Papalık, herkese "din konusunda istediği gibi düşünme ve düşüncesini serbestçe açıklama özgürlüğünü tanıyan" maddeleri şiddetle mahkum etti. Böylece mücadele başlamış oldu. Bu mücadele 1790 Temmuzunda, Meclis'İn papaz takımının sivil örgütünün kuruluşunu karar altına lması ve bütün din adamlarının "yurttaş yemini" etmelerini istemesi üzerine iyice kızıştı. Din adamlarının büyük bir kısmı reddetti bunu. Bir yandan "anayasacılar"ın yani "yeminliler"in, öte yanda "kafa tutanların" yani "yemin vermeyenlerin" birbirine karşı dikeldikleri görülür. 1792'den sonra bu sonuncular halk düşmanı ilan edilmişlerdir.

... Çünkü insan hakları adı altında toplanan hakların tümü, son tahlilde, insanların Kilise karşısında özgü düşünmelerinin yolunu açmak ve kilise karşısında insanın tâbi olacağı kanunu kendi eliyle meydana getirebilmek amacına matuf olmuştur. Olay, bu mahiyeti itibariyle hem sekülerdir, hem profandır. .. İnsanlar, dinlerin ve vicdanların özgür olduğunu, dolayısıyla herkesin dinini seçmekte serbest olduğunu kime karşı ileri sürüyordu? Böyle bir talep, Hristiyan Batı dünyasında soyut ve keyfi bir anlam taşımıyordu. Bu talebin doğrudan muhatabı Kilisenin kendisidir.