Uydurmaca

İmparatorluk devrinde, hükümetin değil, şivenin ve kaidenin emrinde Türkçe’nin disiplinini göz hapsine alan dil bekçileri vardı. Aman Allahım! Kabil mi haysiyetli bir imza, yazısında “yakından” yerine “yakinen”, “ayrıca” yerine “ayriyeten”, “ağleb-i ihtimalât” yerine “ağleb-i ihtimal” deyiversin; Süleyman Nazif hemen üst dudağını bir hançerin kılıfı gibi sıyırır, azı dişlerini göstererek homurdanırdı. Kazara talebesinden birinin ağzından “zannederim ki” yerine “zannedersem” tekerlemesini duysa,Ali Ekrem hakarete uğramış gibi kızarır, kirpiklerinden kıvılcımlar sıçrayarak gözlerini açardı.

Artık üslûp, eda ile muhteva arasındaki nispet, kelimeler arasındaki ahenk, cümlenin mimarisindeki şahsiyet farikası, yazının fikirleriyle sesleri arasındaki fonolojik münasebete kadar genişleyen usta muharrir dikkati hak getire!

Bütün bu amatör veya profesyonellerin nasıl Maarif Vekili , avukat veya muharrir olduklarını merak etmiyoruz; yayı gıcırdatan ve falsosuz ses çıkarmadan keman çalmanın iptidaî tekniğinden bile haberleri olmadığı halde konser vermeğe kalkanların cüretini nasıl tanzir edebildiklerini de araştırmıyoruz; fakat lisan tedrisinin pek titiz bir geleneğe ve sıkı şartlara bağlı olduğu bir devirde bunlar ortaokul sınıflarını nasıl geçip de diploma alabilmişlerdir?O devrin gazetelerinde bunların şimdiki yazılarını dolduran hataların yalnız bir tanesi bile kıyametler koparmağa kâfiydi. Telaffuzda bir üstün-esre farkının imlâda “ha” harfinin üzerine düşen tek noktanın, gramerde, fazla görülen bir atıfa vavının açtığı sayısız münakaşalara şahit olmuşuzdur. Meğer –Cenap, Nazif, Ekrem- bütün o dil tiryakileri ne kadar zamanında ölmüşler!

Osmanlı İmparatorluğunda vekillere “Nâzır” derlerdi. Şimdi bu kelime yabancı memleket vekilleri için kullanılıyor. Arapça “Nazır” hem bir işe nezaret eden ve onu idare eden, hem de bir yere bakan mânâsındadır. Uydurmacılar, Nâzır kelimesinin birinci mânâsını bırakıp maddi mânâsını almışlar. “Bakan” deyip çıkmışlardı. Türkçede “bir işe bakmak” tâbiri vardır. Tek başına bakmak bu mânâya gelmez ../ ../ Bir kelime tam mânâsında kullanılmadığı zaman, halis Türkçe bile olsa, gençlik onu anlamıyor ve nece olduğunu soruyor. Yukarıdaki suallerde görülen “Bakan” gibi. Kelimeyi (Nazır mânâsında) öldüren de bu mânâsızlığıdır. Canı cehenneme!

Şöyle bir faraziye kuralım: İnkılâbın ilk günlerinde, “Baloya gitmek için frak mı giymek doğrudur, yoksa milli an’aneye uygun yeni bir esvap mı?”diye abes bir münakaşa çıksaydı, frak taraftarlarıyla , millî esvab taraftarları ikiye ayrılsalardı, bu gülünç ihtilâf dallanıp budaklansaydı, komisyonlar kurulsaydı, birçok terziler yarı şalvar, yarı smokin bir acayip elbise icat etmeğe kalksalardı, balolarda bunu göyenler kahkaha bombardımanlarıyla karşılansalardı, o sırada bir muharrir çıkıp da: - Efendiler! Yıllardan beri süren bu münakaşayı bırakalım. Biz garb milletleri ailesine giriyoruz, onlar baloda ne giyiyorsa biz de onu giyeceğiz. Münakaşaya lüzum yok.. Bu meselenin nazarî olarak halli beş dakikalık bir iştir. Selim bir muhakeme elverir. Şu yarı şalvar, yarı smokin, apukurya esvabını bırakınız. Maskara oluyoruz. Bunun bir tek ve kolay hâl çaresi vardır. Frak ve smokini kabul etmek. Bütün medenî dünyada âdet budur! Dese, İnkılâbımızın bugünkü prensiplerine göre bu adam haklı olur mu, olmaz mı? Olur! Çünkü bugün maskesiz balolarda hepimiz frak veya smokin giyiyoruz ve hepimiz bunun garb milletleri arasında müşterek bir muaşeret sisteminin zarurî icabı olduğunu kabul ediyoruz. Çok şükür, kılık bahsinde böyle gülünç bir münakaşa ne oldu, ne de oluyor.

Terim rezaletinin sebepleri şunlardır: 1.Türk Maarifi bir sistemden mahrum olduğu için ıstılah meselesini de hangi prensiplere göre halledeceğini şaşırmıştır. Eğer terimler öztürkçe olacaksa bütün o “organiklere” “kozmogonilere” lüzum ne?Yunanca ve Latince olacaksa o “yaşalabetim”, “tüney iki açı”, “dolaykutupsal” maskaralıkları ne? 2.Uydurulan ıstılahların çoğunda kökler bile halk dilinden alınmış olmadığı için, “negbileyli dengilem sistemi” gibi kelimeler ve terkipler, deli saçması intibaı veriyor ve kepazelik derecesinde gülünç oluyor. 3.Aynı kökten gelen iki yabancı ıstılahın Türkçeleri arasında aynı prensibe sadık kalınmamış: Observation, gözleme diye tercüme edilmiş; rasathane manasına gelen “observatiore”a bu prensibe göre, “gözleme yeri” demek lazımken bu kelime observatuar olarak bırakılmış! 4.Ana diliyle mekteb, hayat diliyle mekteb, kültür diliyle mekteb arasında hiçbir alâka aranmamış: Ana dilinde “gözleme” bir tatlının adıdır; hayat ve ilim dilinde observation, rasad, tarassud, müşahede ve tetkik mânâsına gelir. Hiçbir ana, hiçbir baba, hiçbir kardeş, hiçbir amca, hiçbir gazete, hiçbir mecmua, hiçbir konferansçı, hiçbir resmî tebliğ, hiçbir hükümet tezkeresi, hiçbir rapor rasad veya müşahede yerine “gözleme” kelimesini kullanmıyor. Ana, halk, hayat, kültür, devlet dilinde kullanılmayan binlerce ıstılah, çocuğun kafasına nasıl girer, girerse nasıl yerleşir, yerleşirse mektebinden çıkan çocuk muhitinin dilinden ne anlar, anlamazsa bu işe yaramayan uydurma ıstılahların yerine ne konur, bir şey konamazsa çocukta kültürden ne eser kalır? 5.Yalnız hayatla mektep değil, mekteple mekteb arasında da ıstılah vahdeti yok:Çocuk lisede uydurma terimler öğreniyor, üniversiteye gidince, karşısına ya Latince ıstılahlar çıkıyor (Tıb Fakültesi), yahut da Arapça, Acemce, Latince, Yunanca, Fransızca, Türkçe karışık bir ıstılah apukuryası çıkıyor (edebiyat ve felsefe).

“- Baba! Mekteplerde en çekindiğimiz hocalar, riyaziye hocalarıydı. Onlar da sakalı ele verdiler. Kekâ…” Çocuğumun bu sözleri üzerine şaşırdım kaldım.Bakınız, bazı ıstılahlar ne tekamül safhaları geçirmiş: 1. Veter-i kaime, 2. Kaim veter, 3.Dikeyin çap, 4. Hipotenüs. 1.Yesarî mustakimler, 2. Sapık doğrular, 3. Aykırı doğrular. 1. İki meçhullü muadele heyeti, 2.Neğbileyli dengiley sistemi, 3. İki bilinmeyenli dengilem sistemi. 1. Zaviye-i münferice, 2. Aput açı, 3.Geniş açı. 1. Mütemmim iki zaviye, 2. Ütey iki açı, 3. Bütünler iki açı. 1. Temamî iki zaviye, 2. Tümey iki açı, 3. Tümler iki açı.

Istılahların bir kültür bünyesinden doğan canlı varlıklar olduğunu ve kurma bebekler gibi seri halinde, icatçı ve terkipçi muhayyilemizin fabrikalarından çıkarılamayacağını tekrarlamak istiyorum..

Türk kültürü İslam medeniyetine bağlı kaldığı müddetçe, Latin ve Yunan ıstılahlarını kullandı. Ziya Gökalp Türk kültürünü İslam beynelmileline bağlayanlardan olduğu için Arap ve Acem ıstılahlarını tercih ediyordu. Türk kültürünü Avrupa medeniyet zümresine iltihak ettiren Cumhuriyet inkılabından sonra ıstılahlarımızı yeniden bulmak zarureti ile karşılaştık.

Delilsiz ve cevapsız kalan tarafın kendi aczini muarızına isnad etmesi, mektep sıralarında başlayan bir münakaşa terbiyesidir.