Durum böyle olunca Tanzimat Fermanları (1839, 1845, 1856) ile olsun, Meşrutiyet Anayasaları ile olsun Müslümanlarla gayrımüslimlerin kanun önünde eşit saılması hususunda direnilmesi, aslında gayrımüslim Osmanlı tebaasının farkettiği gibi, onlara bir hak kazancı sağlamış olmuyor, fakat sahip oldukları bazı imtiyazları ellerinden almış olmak gibi bir sonuç doğuruyordu. Fakat buna rağmen Avrupa Devletlerinin (özellikle İngiltere'nin) bu hususta ısrarlı olmasını nasıl açıklamalıyız? Bu soruya bugünden geriye bakarak ve Tazminat'ın müncer olduğu sonuçları göz önünde bulundurarak cevap vermemiz zor değildir. Nitekim "tedabir-i müessirenin ittihazı" zımnında katedilen mesafe, I. ve II. Meşrutiyet idarelerinden geçerek Cumhuriyete kadar ulaşmıştır. Buna bakarak Fermanlarda öngörülen eşitliğin, aslında, uzun vadede, Müslümanlara ve gayrımüslümlere İslam hukukunun uygulanmasını sağlamak yerine, onlara Hristiyan Batı hukukunun uygulanmasını hedef tutmuş olduğunu söyleyebiliriz.

1793 yılında karışıklık çıkaran rahiplerin idamına karar verilir. Aynı yıl, bir yasa çıkartılarak iç ya da dış düşmanlarla işbirliği yapan din adamlarının idamına hükmedilir. İşbirliğinin tespiti için iki tanık yeterli sayılmaktadır. Devrim partizanları, artık din düşmanı pozisyonunu benimsemişlerdir. Hristiyanlığa karşı oluşan hareket, Paris'teki bütün kiliselerin, tapınakların kapatılmasının, bütün din veya inançların en kısa zamanda önlenmesinin öngörüldüğü bir noktaya ulaşır. Bir kilisenin veya tapınağın açılmasını isteyen kimse tutuklanacaktır; rahipler bütün kamu görevlerinden ve kurumlarından uzaklaştırılacaktır. Ne var ki, bu tür tedbirlerin İnsan Hakları Bildirisi'nin getirdiği özgürlük ilkesine aykırı olduğu çabuk farkedilir. Rebespierre, din karşıtı tedbirlerin ve tanrıtanımazlığın aristokrat bir yön taşıdığını açıklayarak Hristiyanlığa karşı çıkanların hainler, düşman ajanları olduklarını belirtir. Keza Danton, "dine karşı girişilen maskaralığa" son verilmesini ister. Çıkartılan bir yasayla "inanç özgürlüğüne karşı her türlü şiddet hareketi ve tedbiri" yasaklanır. .. 1794'te Konvansiyon, Devletle Kilise'yi ayırır. 1795 yılı içinde inanç özgürlüğü ilan edilir, Kilise mensuplarına kiliselerinden yararlanma izni verilir, onlardan şöyle bir bildirimde bulunmaları istenir: "Fransız yurttaşlarının tamamının egemenliğine inanıyorum, Cumhuriyet yasalarına boyun eğip saygı göstermeye söz veriyorum" .. 19. yüzyılın ilk yarısında İngiltere ve Fransa, insan hakları konusunda Osmanlı Devleti'ni zorlarken, henüz kendi içlerindeki sürtüşmeleri ve çatırdamaları teskin edebilmiş değillerdi.

Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi (1789), Amerikan özgürlük belgelerinden ve özellikle Bağımsızlık Bildirisi'nden yararlanmış olsa bile etkisi ve yaygınlığı ondan daha fazla olmuştur. Bayet, bu bildiri için: "...Ne yazık ki, Bildiri herkesçe benimsenmiş değildir. 29 Mart 1790 tarihinde Papalık, herkese "din konusunda istediği gibi düşünme ve düşüncesini serbestçe açıklama özgürlüğünü tanıyan" maddeleri şiddetle mahkum etti. Böylece mücadele başlamış oldu. Bu mücadele 1790 Temmuzunda, Meclis'İn papaz takımının sivil örgütünün kuruluşunu karar altına lması ve bütün din adamlarının "yurttaş yemini" etmelerini istemesi üzerine iyice kızıştı. Din adamlarının büyük bir kısmı reddetti bunu. Bir yandan "anayasacılar"ın yani "yeminliler"in, öte yanda "kafa tutanların" yani "yemin vermeyenlerin" birbirine karşı dikeldikleri görülür. 1792'den sonra bu sonuncular halk düşmanı ilan edilmişlerdir.

... Çünkü insan hakları adı altında toplanan hakların tümü, son tahlilde, insanların Kilise karşısında özgü düşünmelerinin yolunu açmak ve kilise karşısında insanın tâbi olacağı kanunu kendi eliyle meydana getirebilmek amacına matuf olmuştur. Olay, bu mahiyeti itibariyle hem sekülerdir, hem profandır. .. İnsanlar, dinlerin ve vicdanların özgür olduğunu, dolayısıyla herkesin dinini seçmekte serbest olduğunu kime karşı ileri sürüyordu? Böyle bir talep, Hristiyan Batı dünyasında soyut ve keyfi bir anlam taşımıyordu. Bu talebin doğrudan muhatabı Kilisenin kendisidir.

Böylece Müslümanın niçin Liberalist olamayacağı farklı bir düzlemde bir kez daha anlaşılabilir hale geliyor: Liberalist zihniyetin muhtevasında (eğer zihniyet ezbere tekrarlanan kurallar toplamının ifadesi ise) "profane" bir tabiat mevcut bulunmaktadır. Liberalizmin muhtevasında mevcut olduğunu düşündüğümüz rasyonalizm, bireycilik, hümanizma, kozmopolitik, demokrasi, milliyetçilik vb. kavramların tümü profan bir mahiyet taşır. Bu kavramların (veya kurumların) oluşmasında, Batı kültürünün temel öğretilerinden sayılan Hristiyanlığın da rol oynadığını kabul etsek bile duruma farklılık getirmiş olmuyoruz. Çünkü bizzat dinin kendisi profan hale getirilmiştir, kutsal muhteviyatından boşaltılmıştır. Protestanlığın sebebi değilse bile neticesi dinin profanlaşmasına müncer olmuştur. ... Nitekim Ülgener, Max Weber'in Batı uygarlığını ruhsuz, içi boşaltılmış kalıplar halinde gördüğünü söyleyerek ondan şu cümleleri aktarmaktadır: "Bir takım modern aydınlar ruhlarını - tabiri caizse- muhayyer (garantili) antik eşya ile donatmak hırsı içinde yanıp tutuşurken bunların üstünde bir de, sahip olmadıkları din kisvesi geçirmek özentisine kapılmışlardır...."

Cemil Meriç de, "fikrî liberalizm"in "biricik temsilcisinin Avrupa değil, Doğu, Hind ve bilhassa İslamiyet" olduğunu söylüyor. Fikrî liberalizmden anladığı şey de, başkasının bağımsızlığına saygı göstermek, düşüncelerini hoş görmek. Burada da bir indirgemecilikle karşılaşıyoruz. Başkalarının bağımsızlığına saygı göstermek, düşüncelerini hoş görmek (tolerans) insanın liberalist olmasını gerektirmiyor. Gerçekten, Müslüman bu nitelikleri hazi olmasına rağmen, ona liberalist sıfatını yakıştırmamızın doğru olacağını sanmıyorum.

... 1938'de Manchester'de bu şehrin ve bölgenin tanınmış iş adamları bir doktrin etrafında birleşmişlerdi. "Manchester liberalizmi" diye adlandırılan bu fikir hareketi, mutlak serbest ticareti ve serbest rekabeti temel almakta, ekonomik hayatta her türlü devlet müdahalesini, sosyal politika ile ilgili bile olsa reddetmekteydi. ... İngiltere, karşısına dikilen engelleri, "liberalizm"in dünya şampiyonluğunu yaparak aşmak peşindedir. ... Bu politikanın uzantısı olarak İngiltere, bazı alım-satımının ücret karşılığı kişilerin tekeline verildiği Osmanlı İmparatorluğu'ndaki ekonomik uygulamaları da siyasi baskı yaparak kaldırmak istiyordu. ... Görüldüğü gibi, Osmanlı Devleti, 1838 tarihli "İngiliz Ticaret Anlaşması"nı kendi hür ve müstakil iradesiyle imzalamamıştır.... Aslında, 1939'da ilan edilen Tazimat Fermanı'nın "müjdecisi" bile sayılabilir bu anlaşma. ... Çünkü Türkiye'nin liberalizmle, liberal düşüncenin şahsında bütün Batılı değer ve kavramlarla karşılaşıp tanışmasının yolu bu suretle açılmış oluyordu. Neydi bu değerler? Rasyonalizm..., bireycilik..., hümanizma..., kozmopolitlik..., demokrasi..., milliyetçilik...

... Çünkü Lİberalizm, müstakil bir düşünce sistemi içermez, fakat bir zihniyeti, bir kafa yapısını, bir düşünme edasını ve üslubunu, bi düşünme tarzını ifade eder, fakat kendisi başlı başına bir sistem değildir. ...Ancak bu özgürlük kendi hayatiyetini dine (Kilise'ye) karşı oluşuna borçludur. Çünkü liberalizmin temelini teşkil eden özgürlük, kendini dine (Kilise'ye) karşı özgür hissetmekten başka birşey değildir. Liberalist, dine toleranslı besleyebilir, onun var oluşuna göz yumabilir, ama kendisinin, eğer görüşlerini sonuna kadar götürebiliyorsa, söz konusu düşünme tarzının icabı dindar olmaması gerekir. Burada anlatmak istediğim inceliğe dikkat çekmek istiyorum: ... Meselâ İbn Haldun, faizin haram sayıldığı bir iktisadi ortamda ticaretin serbestçe icra edilebilmesi için devlet müdahalesinden masuniyeti öngörürken; Batı anlayışındaki liberalizmde, Hristiyanlıktaki faiz yasağına rağmen, fazili işlemlere de serbestlik öngören bir düşünme tarzı söz konusudur. Kısaca söylersek, liberalizmdeki özgülüğün içeriğinde "secularizm" (dünyevilik, dindışılık) mevcuttur.

Devletlerarası ilişkilerde tarafların çıkarları veya gerçeğe daha yakın bir ifadeyle güçlü tarafın çıkarları ağırlığını hissettirirken, bizatihi devletlerin örgütlenme biçimi de önem kazanmaktadır. 1789 Fransız İhtilali'nden sonra devletin din aleyhine örgütlenmesi de sağlanmışıtr. ... Rönesans ve Reform hareketleri Kilise'nin baskıcı tavrına cevap olarak ortaya çımıştır demek yanlış olmayacaktır. 15. yüzyıldan itibaren ortaya atılan "dünya görüşleri" daima Kilise aleyhine gelişmiştir. Papalığın tek bir otorite olmaktan çıkarılması zımnında millî kiliselerin kurulması da aynı temâyülün din alanındaki izdüşümü olarak görülebilir. 20. yüzyıla gelindiğinde Batı Avrupa devletleri, dinden bağımsız örgütlenmelerini tamamlamışlardı. Sosyalist örgütlenmeyi tercih edenlerse dini sosyl ve siyasal yaşamdan bütünüyle tardettiler. Türkiye Cumhuriyeti, yeni örgütlenmesinde Batı Avrupa'yı örnek aldı. Ancak onlardan farklı olarak örgütlenmesini bir yandan dine karşı olarak gerçekleştirirken, bir yandan da dini denetim altında tutacak idari yapı tamamlandı. 1924 Anayasası'ndan "Devletin dini İslam'dır" hükmü çıkartılırken, aynı Anayasa'ya 1937 yılında laiklikle ilgili hüküm konulmuştur. Diyanet İşleri Başkanlığı ise zaten Başbakanlığa bağlı olarak çalışan bir kuruluş halinde duruyordu. ... 18. yüzyılda Kİlise baskısına karşı (ona cevap olarak) devletin örgütlenmesi biçiminde ortaya çıkan liberalizm o gün için "ilericilik" sayılıyordu. Ama bu örgütlenme biçimi burjuvazinin egemenliğine dönüşünce, sosyalizm tarafından "gericilik" denildi. Şimdi liberalizm, sosyalist ülkelerde intikamını alıyor. Bu ülkelerde sosyalistlik "gericilik" sayılırken liberalizm taraftarları kendilerini ileri sayıyor.

İmdi, yukarıdaki sorumuzu tekrarlayalım.ç ABD, kendi cazibesinde kapitalist yörüngeye oturmuş ülkelerle birlikte bir kutup teşkil ediyorsa, bunun karşı kutbunda kimler yer alıyor? Hiç kuşkusuz buna bir tek kelimeyle cevap vermek mümkündür: İslam alemi. Ama pratikte İslam aleminin neresi olduğu veya bu alemi kimin (ya da kimlerin) temsil ettiği sorusu ortaya atılırsa, çoğumuzun buna cevap bulmakta güçlük çekeceğini düşünüyorum. Bugün, İslam alime denilen yerlerde temsilci(ler)ini bulamamış, siyasal bütünlükten uzak "Müslüman kalabalıklar" yaşamaktadır.