Sevgili Dost, Köpekbalığının kanı,yarasanın karanlığı sevmesinde ne var? Hüner,geceye rağmen güneşi,kana rağmen hayatı sevmekte.Oruçken su içmekte ne var! Hüner ölürken suyu reddedebilmekte."İsar" deniliyor buna. Yani tercih. Yani sevmek;yani göstermek üstün olanı. Sevgili Dost, Yazın buharlaşmayacak,kışın donmayacak,sonbaharda yapraklarını dökmeyecek,yani hep aynı kalacak ya da artacak sevgi.Altını görünce gümüşten,gümüşü görünce bakırdan vazgeçmeyecek.Tagore gibi;"İstediğin zaman lambayı söndür.Senin karanlığını da tanır ve severim" diyecek. Sevgili Dost, Kimi balık tutmak,kimi okumak için,kimi televizyon seyretmek,kimi maça girmek için,kimi okula yetişmek,kimi işe girmek için,kimi randevusuna yetişmek,kimi namazı kaçırmamak için uykularını ellerinin tersiyle ittiler. Sevgili Dost, Sevgi nedir? Nedir,seni uykularından vazgeçirecek şeyler?

Patron, işçilerle arasında geçen tatsız bir olay yüzünden bu yıl işine son vermiş, o da işsiz, yersiz yurtsuz kalnnca kentte başıboş dolaşmaya, elindeki son birkaç rublesiyle, içmeye baslamis. Meyhanede, kendisi gibi işinden atılmış, ayyaş bir çilingirle tanışmış, bir gece sarhoşken asma kilidi kırıp, ellerine ilk geçen şeyi çalmışlar. Yakayı ele vermişler tabiî. Suçlarını itiraf etmişler. Ceza evine koymuşlar onları, duruşma gününü beklerken ölmüs çilingir. Simdi de çocugu, toplumdan uzaklastirilmasi gereken tehlikeli bir yaratik gibi yargiliyorlardi. Nehlüdof çevresinde olup bitenleri izlerken düsünüyordu: «Dünkü sanik gibi tehlikeli... Onlar tehlikeli de biz degil miyiz sanki?.. Rezil, yalanci, alçak bir insanim ben, hepimiz öyleyiz. Beni oldugum gibi taniyanlar, küçük görmedikleri gibi, sevip sayanlar da benim gibi degil midirler? Bu çocuk toplum için su salonda bulunan insanlarin en zararlisi olsa bile, söyle bir düsünecek olsak, düstügü durumda elinden baska ne gelirdi zavallinin, ne yapabilirdi? Bu çocugun hiç de öyle tehlikeli bir suçlu olmadigi, —herkes farkinda bunun— kisiyi suç islemeye iten kosullarin içine düstügü için suçlu oldugu apaçik ortada aslinda. Sonra su da apaçik ortada: Toplumumuzda bu çesit çocuklarin görülmesini istemiyorsak, böyle zavalli yaratiklari olusturan kosullari ortadan kaldirmaliyiz önce. Oysa biz ne yapiyoruz? Elimize rastlantiyla geçen böyle bir çocugu yakaliyor -yakalayamadigimiz böyle binlerce çocugun daha oldugunu bile bile- ceza evine tikiyoruz. Onun gibi zavalli, hayatta yolunu sasirmis bir sürü insanla bombos oturtuyoruz onu da, ya da sagliga zararli, anlamsiz isler yaptiriyoruz; sonra da en ahlâksiz, tehlikeli insanlarin arasina katip, devlet parasiyla Moskova'dan Irkuts iline yolluyoruz. Bu çesit insanlarin ortaya çikmasina yardim eden kosullari yok etmeye çalisacak yerde, bos durmaktan, hiç bir sey yapmamaktan da öte, bu kosullarin dogdugu kuruluslari destekliyoruz. Bu kuruluslar bellidir: Fabrikalar, atelyeler, meyhaneler, içkili yerler, genelevler. Bunlari ortadan kaldirmadigimiz gibi gerekli olduklarina inaniyor, daha iyi islemeleri için elimizden geleni yapiyoruz. Böyle milyonlarca insan yetisiyor, sonra bunlarin bir tanesini yakaliyor; bir sey yaptigimizi, tehlikeyi uzaklastirdigimizi, onu Moskova'dan Irkuts iline sürmekle görevimizi tam olarak yerine getirdigimizi saniyoruz... (Nehlüdof, albayin yaninda, sandalyesinde oturuyor, savunma avukatini, savci yardimcisini,baskani dinler, onlarin kendine güven dolu tavirlarina bakarken büyük bir açiklikla düsünüyordu bunlari. Bu kocaman salona, duvardaki portrelere, lâmbalara, koltuklara, resmî giysilere, kalin duvarlara, pencerelere bakti söyle bir: içinde bulundugu yapinin büyüklügünü, adlî örgütün çok daha büyük oldugunu; yalniz burada degil, bütün Rusya'da, bu, hiç kimseye bir yarari dokunmayan komedi için aylik alan memur, yazici, bekçi, hademe ordusunu düsündü). Bu göz boyama ne çok çaba gerektiriyor böyle... Bu çabanin hiç degilse yüzde birini, huzurumuz için birer araç gibi gördügümüz, toplumdan atilmis su zavallilara yardim etmeye harcasaydik ne olurdu acaba? (Nehlüdof, çocugun ürkek, soluk yüzüne bakti). Yoksullugun zorlamasiyla köyden kente gönderildiginde ona aciyan, yardim elini uzatan biri çiksaydi karsisina... kente geldikten sonra bile, on iki saat çalistiktan sonra gece fabrikadan çikip, kötü arkadaslariyla meyhaneye gittigi zamanlar ona, «Gitme öyle kötü yerlere Vanya,» diyecek birine rastlasaydi gitmezdi çocuk, serseri olmazdi, düsmezdi bu duruma... Ama aciyan çikmadi ona; bitlenmesin diye saçlarini sifir numaraya vurdurtmus, ustalarin ayak islerine kosar, kentte küçük bir yabani hayvan gibi yasarken bir iyi yürekli insanla karsilasmadi; tam tersine, kente indikten sonra ustalarindan, arkadaslarindan hep ayni seyi isitti: Yaman delikanli olmak için iyi dolap çevirmesini bilmenin, çok içmenin, iyi küfür etmenin, iyi dogusmenin, rezalet çikarmanin gerektigini. Agir çalisma kosullarinin hasta ettigi, bozdugu, sarhoslugun, ahlâksizligin, serserilige sürükledigi, sersemlestirdigi bu çocugu, issiz güçsüz sokaklarda dolasirken, akilsizligindan, bir ambara girdi, hiç kimsenin isine yaramayacak iki üç yolluk kilim asirdi diye bizler, bütün bu okumus, zengin, geleceklerine güvenle bakan insanlar yakalamisiz; onu bu duruma düsüren nedenleri ortadan kaldirmaya çalisacagimiza, bu çocugu cezalandirmakla her seyi düzeltmek istiyoruz. Korkunç bir sey bu! Bu canavarlik midir yoksa aptallik mi, anlamak güç dogrusu. Sanirim ikisinin de en asirisi.» Nehlüdof önünde konusulanlari duymuyordu artik, hep düsünüyordu. Bu gerçek onu bile dehsete düsürmüstü. Bunu simdiye kadar nasil sezinleyemedigine, baskalarinin bu gerçegi nasıl göremedigine sasiyordu.

Eşyanın sukuneti, değişmez manzarası onun için hayatta bir teselli ve zevk kaynağı idi. Bir insan, en yakınımız bile çarçabuk değişebilirdi. Fakat eşya,dalgın ve daüssılalı uykularında hep aynı kalırdı.Bir saksının, bir sedirin, bir masanın ,bir duvar veya kapının değişmesi imkansızdı. Eşyanın açık dost,her zaman için güvenilir çehreleri!..

Ömrümü eşya ile geçiriyordum. Eşyayı da sevmiyordum galiba. Daha doğrusu, eşyayı insanlarla bir tutuyordum, ikisiyle de aramda, yalnız benim bildiğim ve başkalarına açıklaması güç meseleler vardı.

Bu sefer, sarı yapraklar kaybolmadan onları uzun uzun seyrettim. Her zaman kaçırırdım da. İnsanlar ne buluyordu bu sarı yapraklarda? Yağlıboya tablolarda gene neyse, fakat yerde? Bilmem ki.

Memleketimizde 12 yıl oturup bize hayran giden ressam Leopold Levy bir gün bana şunu söylemişti: "Siz ferd olarak, cemiyet olarak sayısız meziyetleri bulunan bir milletsiniz. İçinizde biraz yaşayıp da sizi sevmemek imkânsızdır. Yalnız bir acayip huyunuz var. Daima bir şey bekliyormuş gibi yaşıyorsunuz. Bir şey ki size her şeyi toptan düzeltmek, değiştirmek imkânını verecek ve o olana kadar siz biraz da hayatınızın dışında yaşıyorsunuz, işte tek anlamadığım tarafınız budur. Hayat yaşanmak içindir, beklemek için değil."

Ahmet Hamdi'nin (Tanpınar'ın) şimdi, niçin yalnız kaldığını anlıyorum. Ne Necib, ne Nâzım bu adamla mukayese edilebilir. Diğerleri onun yanında kapıcı dahî olamaz. Mes'ele bu: Niye bu kadar düştük? Bu istisnaî olarak kayayı çatlatan incir çekirdeği. Pek çok insanla tanıştım, bunu değil anlayabilmek,okuyabilecek idrâk seviyeleri bile yoktu. Onun muhiti benim de muhitimdi. Tanışmak istemiştim. "Yahu ne yapacaksın? Basit, serseri bir adam. Zamanını kaybedersin" dediler. Çevresi adamı böyle görüyor. Ne yapsın? Yalnız.

Böyle içten yalnız çocuklar gülebilir. Bir de deliler...

Tarihin çeşitli dönemlerinde dinin, istibdat rejimleriyle uzlaşmış, ve hatta istibdat rejimlerine ideolojik meşruiyet sağlamış olduğunu inkâr edemeyiz. İslam dininin özellikle sünni kanadının, siyasi iktidarla uzlaşma konusunda son derece güçlü birtakım eğilimlere sahip olduğu da kabul edilmelidir. Bundan, dinin, istibdada karşı yetersiz bir dayanak olduğu sonucunu çıkarmak mümkün olabilir. Ancak bu gözlem, tek tanrılı dinlerin tarih boyunca oynamış oldukları çok daha derin ve kalıcı bir başka rolü gözden kaçırmamıza neden olmamalıdır. Tek tanrılı dinlerin – devleti ilahlaştıran eski Mısır, Roma ve Çin dinlerinden farklı olarak – temel özelliği, devletten bağımsız ve devletten üstün bir otorite kaynağı kabul etmeleridir. Böyle bir otoritenin mevcudiyetinden doğan başlıca objektif sonuç ise, devleti yönetenlerin özgürlüğünün kısıtlanmasıdır. Hükümdardan ayrı bir Tanrı'nın hüküm sürdüğü yerde, hükümdarın gücü hiçbir zaman mutlak olamaz. Bundan ötürü, tarihte devlet gücüyle mutlak hakimiyet kurmayı tasarlayan zorbaların tümü, ya a) dini siyasi iktidarın kontrolüne sokmaya gayret etmişler, ya da b) dinin örgütlü gücünü ve etkisini yoketmeyi denemişlerdir. Roma imparatoru Konstantin, İngiliz kralı VIII Henry, Fransa kralı XIV Louis, Rus çarı Büyük Petro, Osmanlı padişahı II. Mahmud, İtalya diktatörü Mussolini birinci yaklaşıma; Robespierre, Lenin, Hitler ve Mao ise ikinci yaklaşıma örnektir.

Yalnız efendim Akif, Sultan Abdülhamit Han için iyi şeyler söylemiyor. O büyük devlet adamı için istibdattan bahsediyor, bu olmamalıydı, Akif'ten bu hatayı beklemezdik diyen Akif dostlarına, hoca (Nureddin Topçu) kısa bir cümleyle kesin cevabını veriyordu: -Akif söylüyorsa doğrudur!