Kullanılan sözcük sayılarının azaldığının idrakindeydim. dedi Kadızade, mazeret beyan eder gibi,''belki de dile ilişkin kayglarımız Türkçe-Osmanlıca tartışmalarıyla sınırlı kaldığından afaziye uyanamadık..Kelimelerin sesli/yazılı şekilleriyle uğraşıyorduk. Beyinlerimize ulkaşıp ulaşmadıklarını üzerinde düşünmek aklımıza gelmedi. Düşünce içeriklerinin korunup korunamadığının üzerinde de düşünemedik. ''ideolojik kavganın idrakindeyiz'' dedi danışman,'anlaması zor olan, mesela, neden 'önemli' ve 'mühim' kelimelerinin her ikisinide kullanmamış, latin harflerinin yanı sıra arap harflerini de öğretmemiş olduğunuz.Onu yapsaydınız tek sorununuz çeviri olurdu'' 'Düşünemedik 'dedi Kadızade yine ''haklısnız.ilim mi bilim mi münakaşalarına gömüldük,her ikisinden de olduk.Kavramın kendisi karşılığı olmayan bir sesten bir şekilden ibaret kaldı.''

Kartezyen akıl yürütme sonuçta insanı "anlamak için bilim"den "manipüle etmek için bilim"e götürmüştür. Bilginin amacı gerçekliğin yapısıyla örtüşmek değil, maddi dünyada etkin bir biçimde faaliyet göstermektir artık. Böylece "çoğulcu" bir dünyaya ulaşılmıştır, tanrılarla dopdolu bir dünyaya: servet, bilgi için bilgi, hareket hızı, piyasa büyüklüğü, değişim hızı, eğitim "miktarı", hastane sayısı ve daha nice "kutsal inek"...

Aziz Cemil Meriç! 'Bu Ülke'yi ben yazmak isterdim. Yazamayacağımı biliyorum, ama hiç değilse bir ilim mensubu olarak,bir psikolog olarak şu satırları ben yazmış olsam kendimle övünürdüm: 'Hangi ilmi hakikat bir kabile dinin naslarından daha sıcak daha doyurucu? İnanmayanların inanlara sataşmaları kıskançlıklarından. Müminlerin saadetini gölgeleyen tek ıztırap ,inanmayanlara karşı duyulan merhamet olmalı'

Ağlama dedi, başka ne diyebilirdi, dünya tüm anlamını yitirmişse, gözyaşlarının ne anlamı kalır ki. Genç kızın odasında,komidinin üzerinde, içinde kurumuş çiçekler bulunan cam bir vazo vardı,su buharlaşıp uçmuştu. kör eller oraya yöneldi,parmaklarçiçeklerin kurumuş taç yapraklarına dokundu ,terk edildiğinde yaşam ne kadar kırılgan

Haşim'in sevmediği tipler,iğrendiği tipler türediler.Yani gerek edebiyatı gerek ilmi gerek politikayı kendilerine basamak yapıp yüksek bir refah seviyesine erişmek isteyenler veya erişenlerdi.Haşim bu tipleri edebiyatta olsun,ilimde olsun politikada olsun daima en ehemmiyetsiz, en bilgisiz ,en samimiyetsiz kimseler arasından fırladığını görmüştür.Bunların kimi Haşim'in mektep arkadaşı,kimi talebesi,kimi hayranı,kimi mahmisi[himaye gören,korunan],kimi sade tanıdığı idi.Birer birer yanından ayrılıp öne geçtiler.Zavallı Haşim,bir bankanın kendisne yol verilen bir memuru iken,onlar müdir-i umumiliklere[genel müdürlüklere] kondular.Zavallı Haşim orta mekteplerde ders vereyim diye sürüm sürüm sürünürken onlar professor kürsülerini işgal ettiler ve o müthiş hastalığını tedavi ettirmek için kısa bir avrupa seyahati dilenirken,ciğeri beş para etmez,sırf adale ve etten mürekkep inkılap soyguncuları Londra'nın ,Paris'in ,Berlin'in en muhteşem otellerinde en konforlu daireleri kiralıyorlar ve en lüks su şehirlerinde rakıdan, şampanyadan yıpranmış böbreklerini en son, en pahallı kür usulleriyle tamire çalışıyorlardı.

Yatak oldukça geniş...Ben bir kenarında uzanıyorum,o bir kenarına...O, yani hastalığım.Bundan evvel de geniş yataklarda yattım; yanımda yine yatak arkadaşlarım vardı;ümitlerim, hülyalarım, vehimlerim, gündelik acı ve kederlerim sırasıyla gecelerime arkadaşlık ederlerdi. Fakat bu sefer onların hepsinden, hatta büyülü gözleriyle un musırrı olan arzudan bile ayrıldım.Şimdi hastalığımla başbaşayım. Onu, anlaşılan, geç doğan bir çocuk gibi yıllarca kendimde gezdirdim. Belki bu yüzdendir ki bana hiç yabancı gelmiyor. Bu geniş yatakta yan yana hatta kucak kucağa yatıyoruz; ayaklarımın ucunda hararetim var. Küçük, siyah, sokulgan bir köpek gibi orada,ayaklarımın ucunda yatıyor. Ara sıra ince, uzun başını uzatıyor, ellerimi yalıyor. Ah bu yapışkan sıcak yalama...Sanki erimiş kauçuktan bir eldiven gibi onu giyiyorum. Sonra yavaş yavaş bu okşama bütün vücuduma dağılıyor, aynı musır, sıcak ve bunaltıcı dil bütün vücudumu aynı yapışkan unsurla giydiriyor.

Dedemden defalarca işittim ve hatırlarım; İttihatçılar ve onun devamı olan Halk Partisi için şöyle derdi: "Oğlum, bu fırka, bu teşekkül kalaysız bakır bir kaba benzer, içine ne konulursa zehir olur. İsterse hacı, hoca olsun... Oğlum, bu fırka ehlullahtan, Allah dostlarından beddua almıştır. Bu yüzden öyle bir hâle gelmiştir ki, kalaysız kaba benzer, içine gireni zehirler..." "Ne için dede?" "Böyle oğlum! Bir milleti dinsiz yapmaya çalışmaktan daha büyük cinayet ne olur? Bir kere din terbiyedir, ahlâktır, dürüstlüktür... Din evvelâ kendi nefsine, sonra ailesine, komşularına, çevresine, ülkesine, milletine, memleketine hayırlı insan yetiştiren bir müessesedir. Her sahada en üstün inşam din yetiştirir. Din bunun için dindir. Çünkü İlâhî kaynağa bağkdır. Allahu Tealâ tarafından insanları öyle yetiştirmek için gönderilmiştir. Binaenaleyh bu terbiyeyi ve ahlâkı kabul etmemek, dini kabul etmemek demektir. Dini kabul etmemek ise Allah ve Resûlullah, Kitap ve Kur'an tanımamaktır. "Türk milleti Yunan'la harbetti; Yunan'ı kovdu. Niçin kovdu? Yunan memleketimizde kakrsa, bana Kur'an'ımı okutmaz, dinimi yaşatmaz, mukaddesatımı değiştirir, diye kovdu... Memleketimize dikkat edin yavrum, değişmeyen nesi kaldı? "Aman dinimizi, dilimizi, Kur'an'ımızı, ezanımızı, Cuma'mızı, kandillerimizi, bayramlarımızı koruyalım. Yoksa mahvoluruz."

Din problemi, şer problemi, Avrupalılaşma problemi... bizim de gevelediğimiz mefhumlar. Ama kimsenin bu problemler üzerine kafa yorduğu yok. Sağ, kovuğuna çekilmiş, münzevi, mazlum, mustarip. Sol, eline tutuşturulan reçeteyi kekeliyor, mânâsını anlamadığı reçeteyi. Tek ortak duygu: düşmanlık. Diyalog yok. Tanzimat'tan ...beri hazır elbiseye meraklıyız, hazır elbiseye ve hazır medeniyete...Tefekkür kılıçla fethedilmez, bir parça kendi kafamızla düşünmek ne kadar güç.

Amcam, Zeynelabidin Efendi ve kardeşleri hakkındaki sözleri ve tavrı dolayısıyla, Vehbi Efendi'ye kırgın ve dargın idi. Vehbi Efendi'nin bu davranışı, İttihatçılığından tevellüd ediyordu. Hâdimli Hoca, Zeynelabidin ve Ziya Efendilerin yurd dışında vefat etmiş bulunmaları dolayısıyla şu sözleri söylemiş: "Yeryüzünde yatacak yer bulamadılar; vatan onları dışarı attı..." Buna karşılık amcam şöyle demişti: "Birisini Beytullah bağrına bastı; diğerini de Muhammed Mustafa, sancağı altında sakladı... Biri Cennetü'l-Muallâ'ya, diğeri Cennetü'l-Bakî'ye gömüldü... Bu zatlar, Müslüman Türkün Müslüman kalmasından başka ne için çalıştılar, başka ne istiyorlardı? Onlar için böyle konuşup da Türkün Müslüman kalmasını istemeyenlere sevgi saygı göstermek, büyük bir âlimin şânına yakışır mı?"

O yıllarda, İzmir'de çok sayıda dil konuşulurdu. Üst düzeydekiler için zorunlu dil Fransızca'ydı, hizmetçilerle Rumca konuşulur, dükkâncılarla İtalyanca pazarlık yapılır, ticaret ise daha çok Fransızca ve İtalyanca yürütülürdü. İngilizce bilen ise çok azdı.